Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan Misirə rəsmi səfəri çərçivəsində Əl-Əzhər Universitetinin imamı Şeyx Əhməd Məhəmməd ət-Taliblə görüş zamanı ona “Fatihə” surəsinin Matenadaranda (Mesrop Maştots adına İrəvan Əlyazmalar və Sənədlərin Qorunma və Tədris Mərkəzi) saxlanılan 1719-cu ilə aid nüsxəsini təqdim edib.
Matenadaranda əldə etdiyimiz faktlar sübut edir ki, orda Azərbaycandan 17-ci əsrdən etibarən oğurlanan yüzlərlə, minlərlə qədim əlyazma, palimpsest, dini kitab, arxeolji qazıntı, daş abidə, xalça və s. saxlanılır.
Öncə kilsələrdə saxlanılan bu sərvətlər sonradan Mesrop Maştots adına İrəvan Əlyazmalar və Sənədlərin Qorunma və Tədris Mərkəzinə təqdim edilib. Bizim ordan əldə etdiyimiz görüntülər göstərir ki, Matenadaranın üç mərtəbə, bunker formasında tam məxfi saxlanc yerləri var ki, orda bizdən oğurlanmış tarix gizlədilir. Hazırda Matenadaranda Azərbaycan folkloruna aid 55 əlyazmanı öyrənməyə çalışırıq ki, onlardan 26-sı XIX əsrə, qalanları isə daha erkən dövrlərə aiddir.
Qeyd edim ki, əlyazmalar erməni əlifbasına çevrilib saxlansa da, orijinal Azərbaycan dilində olanlar zirzəmi, ikinci mərtəbədə şüşəli sandıqlardadır. Hazırda surətini götürmək istədiyimiz sənəd isə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində hökmdar-şair kimi tanınan Qaraqoyunlu hökmdarı Mirzə Cahan Şah Həqiqinin “Divan”ının əlyazma nüsxəsidir. Bu, geniş mövzudur.
Sual budur: Paşinyanın Misirdə hədiyyə etdiyi “Fatihə” surəsinin əlyazması ora hardan və necə aparılıb?
Paşinyanın özü ilə apardığı “Fatihə” surəsi Təbrizdən oğurlanaraq aparılan Quran kitabındandır. XVII əsrdə dəri üzərində Təbrizli Əlinin yazdığı bir Qurani-Kərimdir. Nəstəliq xəttinin yaradıcısı olan Xacə Mir Əli ibn İlyas Təbrizi Əmir Teymurun zamanında artıq nəstəliq xəttinin banisi kimi şöhrət tapmış və Azərbaycanın da daxil olduğu nəhəng bir imperiyanın bütün hüdudlarında hörmətli xəttatlardan sayılırdı. Onun qələmindən çıxmış əlyazmalar indi Londonda, Tehranda, Sankt-Peterburqda muzeyləri bəzəyir. Nəstəliq 15-16-cı əsrlərdə Yaxın Şərqdə, xüsusilə də indiki İran və Azərbaycanda geniş yayılmış və əsasən kitabların üzünün köçürülməsində, məktub və sənədlərin yazılmasında və qitələrin hazırlanmasında geniş tətbiq olunmuşdur. Sonralar daha geniş yayılan nəstəliq xətti gümüş, bürünc və s. qiymətli metallardan, habelə saxsıdan hazırlanan qabların və s. bəzək əşyalarının tərtibatında, XVII əsrin əvvəllərindən isə adi yazılarda da istifadə olunmuşdur.
Ermənlər bu Qurani-Kərimi Ərdəbildə, Şah İsmayılın dövründən fəaliyyət göstərən kitabxanadan oğurlayıblar. Özü də 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi imzalanandan sonra ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi qərarından sonra. Özü də oğurlayan kim idi? Qacar dövlətinin, şah hərəminin xədimi, şahın qiymətli daşlarının baş xəzinədarı və mühafizəçisi, erməni Mirzə Yaqub Markaryan. O, sarayda pul oğurladığına görə Rusiya səfirliyinə sığındı. Qribayedov onu qovduqdan sonra küçədə yerli əhali tərəfindən öldürüldü. Lakin öldürülməzdən öncə o oğurladığı bahalı qiymətli daşları, kitabları və əlyazmaları kiçik qardaşı və başqa iki erməni ilə Tifilisə göndərmək imkanı əldə etmişdi. Ermənilər də Tifilisdən bu kitabı götürüb Eçmiədzin kilsəsinə aparıblar. Sonradan isə Matenadarana verilib.
Qeyd edim ki, hərəm dairəsində xidmətə başlayandan sonra Yaqub baş xacə, adaşı və soydaşı Ağa Yaqub Kutulinin rəhbərliyi altında ərəb və fars dillərini öyrənməyə başlamışdı. Mirzə Yaqub Markaryan yüksək savadlı adamlara verilən “mirzə” tituluna layiq görülmüşdü.
Paşinyanın apardığı “Fatihə” surəsi Matenadaranda 7117 rəqəmi ilə şifrələnmişdi. (Матенадаран. Эчмиадзинский фонд. №7117 Тебриз. Писец Мухаммед Али Табризи. Рукопись 1260 года. Хиджры (1844 г.)).
Hesab edirəm ki, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Misirə rəsmi müraciət edib, Azərbaycan xalqına məxsus, azərbaycanlı Təbrizli Əlinin nəstəliq xətti ilə yazdığı Qurani-Kərimin bir parçası olan “Fatihə” surəsinin əlyazmasını tələb edə bilər.