Şuşa şəhərinin azad edilməsi Azərbaycan üçün böyük strateji qələbə olaraq, İkinci Qarabağ müharibəsinin müqəddəratını həll etdi.
Bu barədə “Modern War Institute”da dərc olunan “Şuşa uğrunda döyüş və 2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsinin qaçırılan dərsləri” adlı məqaləsində deyilir.
Trend məqaləni təqdim edir:
“2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsi kifayət qədər diqqət mərkəzində olmuşdur. Altı həftəlik müharibə haqqında edilən şərh və təhlillər döyüşün gələcəyi üçün bir sıra iddialar ortaya qoydu: hərbi kampaniyalarda müharibənin şəhər xarakteri barədə açıq xatırlatmalar bu müzakirələrdən tamamilə kənarda qalan bir məqamdır.
1988-1994 və 2014 illərdə Azərbaycan və Ermənistan arasında müasir dövrdə bölgədə bir neçə böyük döyüş əməliyyatları baş vermişdir.
Müharibə ilə bağlı hesabat və təhlillərin əksəriyyəti Azərbaycan Ordusunun texnoloji üstünlüyü üzərində qurulmuşdur. Bəzi şərhçilər iddia etdi ki, Azərbaycan Erməni qüvvələrini parçalamaq üçün bir sıra qabaqcıl texnologiya və taktikalardan (məsələn, Türk Bayraktar TB2 orta hündürlüyündə, uzun müddət davamlı pilotsuz uçuş apararları, İsrailin “Harop loitering” sursatı, bu, həmçinin kamikadze dronu adlanır) istifadə etmişdir. Bu, silahlı qüvvələrin döyüş xarakterindəki dəyişikliyi nümayış etdirir, zireh və statik hərbiçilərin aktuallığını sona çatdığını göstərir və ya, müharibənin gələcəyinə dair ən yaxşı ipucu verir.
İkinci Qarabağ müharibəsi ilə şəhər müharibəsinin müasir döyüşün əsas hissəsi kimi qaldığını göstərən dərsdir. İkinci Qarabağ müharibəsinin ən vacib döyüşü Şuşa şəhərində baş verdi. Şuşa azad olunduqdan sonra Ermənistan təslim oldu və işğal etdikləri ərazilərdən imtina edərək kapitulasiya imza atdı.
Zirvədəki şəhər
Şuşa şəhəri və ətrafdakı on kənddən ibarət olan böyük Şuşa bölgəsi Qarabağın mərkəzində yerləşir.
Tez-tez Azərbaycanın mədəniyyətinin beşiyi kimi xarakterizə edilən Şuşada Azərbaycan ziyalıları, şairləri və yazıçıları məskunlaşmışdır. Şuşa məscid və məqbərələr kimi bir çox mühüm mədəni abidələrə ev sahibliyi edir.
Şuşa 1992-ci ildə Ermənistan tərəfindən işğal olundu. O zaman ərazidə 23 mindən çox azərbaycanlının olduğu təxmin edilir. Döyüş zamanı və sonra şəhərin çox hissəsi dağıdıldı və Azərbaycan əhalisinin çoxu öldürüldü, qovuldu və ya didərgin düşdü.
Şuşa bölgədəki digər şəhər və rayonların zirvəsində dayanır. Gözəl görünüşü və dağlıq ərazisi işğal olunmuş bütün rayonun nəzarət altında saxlanılması üçün strateji üstünlük verir. Şəhər, həmçinin nəhəng təbii qaladır. Üç tərəfdən, şəhərin kənarlarından hündür qayalar ucalır və şəhərin qərb kənarı boyu şimaldan cənuba yalnız böyük bir yol keçir. Ərazidəki ən böyük şəhər olan Xankəndi bu dolama yolu boyunca on beş kilometr şimaldadır, lakın iki şəhər arasındakı düz xətt məsafəsi cəmi bir neçə kilometrdir və Şuşanın Xankəndidən bir neçə yüz metr yüksəklikdə yerləşmə üstünlüyü vardır.
Şəhərin yerləşməsi yalnız bölgənin ən böyük şəhəri deyil, həmçinin Ermənistanın dəstəklədiyi və özünün müstəqil dövlət kimi elan edən Artsax respublikasının paytaxtı olan Xankəndi üçün ideal bir müdafiə zonası və dağ keçidi olan Laçının dəhlizi boyunca kritik müdafiə qovşağını təmin edirdi. Bu yol Ermənistandan Dağlıq Qarabağa təmin edən yoldur. 2020-ci il münaqişə zamanı həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün Şuşaya nəzarət etmək hər iki tərəfin ən əsas məqsədi idi.
1992-ci ildə şəhərin alınması
Şuşa 1992-ci ildə işğal olunanda erməni qüvvələri onu ələ keçirdi. 1988-1994-cü illərdə Birinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi zamanı bölgədə döyüşlər davam edirdi. Ermənilərin Şuşanı işğal etmək əməliyyatı 1992-ci ilin Aprelində Azərbaycanın müdafiə mövqelərini və şəhər istehkamlarını hədəf alan bir neçə həftəlik top atəşi ilə başladı. Bundan sonra Şuşa müdafiəçilərini istehkamlarından çıxarmaq və şəhərin ümumi müdafiəsinin gücünü azaltmaq üçün ətraf kəndlərə çoxsaylı kiçik hücumlar olundu. Nəhayət, ermənilər şəhərdə qalan yüzlərlə müdafiəçini təcrid etdilər. Tam hücumlara məruz qaldıqlarını anlandıqda, Azərbaycan silahlı birləşmələri iki tərəfin qüvvələri bir-birinə çox yaxın olduğundan hücumları dəf etmək üçün toplardan istifadə edə bilmədilər.
Mayın 8-də başlayan hücumda onlarla zirehli texnika, tank və helikopter tərəfindən dəstəklənən təxminən min əsgər iştirak edirdi. Ağır küçə döyüşlərinə baxmayaraq, şəhər 24 saat ərzində süqut etdi.
2020-ci ildə şəhərin alınması
2020-ci ilin sentyabrında Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri tanklardan istifadə edərək təmas xəttində hava hücumlarına başladı. Erkən döyüşlər, xüsusən qabaqcıl insansız təyyarə sistemləri və uzunmənzilli döyüş vasitələrindən istifadəsi zamanı açıq ərazilərdə Azərbaycanın hərbi üstünlüyünü açıq şəkildə nümayiş olunurdu.
2020-ci il oktyabrında Qarabağın cənubundakı, əvvəllər ermənilərin nəzarətində olan ərazilərin əksəriyyəti üzərində nəzarəti əldə etdikdən sonra Azərbaycan təmas xəttini keçərək quru qoşunlarını daha qərbə doğru irəlilətməyə başladı. Oktyabr ayının ortalarında, Azərbaycan qüvvələri Ermənistanı Qarabağla birləşdirən Laçın dəhlizinə doğru irəlilədikcə, ermənilərin nəzarətində olan əsas şəhər Hadrutu azad etdi.
Oktyabrın 22-dək Azərbaycan Laçına – Laçın şəhərindən və həyati əhəmiyyətli dəhlizdən 6 mil məsafəyə yaxınlaşdı. Dəhlizin itkisi Ermənistanın Qarabağdakı qüvvələrin dəstəkləməsini kəsmiş olardı. Cavab olaraq təzyiqi Laçın dəhlizindən uzaqlaşdırmaq üçün böyük ehtimalla, erməni qüvvələri ağır meşəlikli dağlıq ərazilərdə qüvvələrdən istifadə edərək əks-hücuma başladılar və əsas tədarük yolları boyunca pusqu qurdular..
Oktyabrın 28-30-da Şuşanı təcrid etmək və şəhərin müdafiəsini pozmaq üçün mövqe tutan 400 nəfərlik Azərbaycan xüsusi təyinatlı qüvvələri meşələr və yarğanlar arasında sərt mühafizə olunan Laçın dəhlizindən və ətraf kəndlərdən keçdilər. Məlumata görə, onlar şəhərə bir çox istiqamətdən daxil olublar və fərqli hədəflərə yaxınlaşmaq üçün 100 nəfərlik qruplara bölünüblər.
Ermənilər Azərbaycan qüvvələrinin əsas yollardan hücum edəcəklərini gözləyirdilər. Lakın əsgərlərin çoxu atəş dəstəyi olmadan ermənilərin qorumadığı dik qayalıqlara dırmaşdılar. Qaranlıqda davam edən Laçın hücumları və müdafiəçilərin uğursuz xəyalları Azərbaycan xüsusi təyinatlı qüvvələrinin görünməz meşələr və dağlıq ərazilərlə Şuşa müdafiəsini qırmaq üçün qərarlı hərəkət etmələrini təmin etdi.
30 oktyabrda Şuşadan cəmi 5 kilometr şərqdə hərbi toqquşma olduğu bildirildi. Müharibənin bu mərhələsində erməni qüvvələri hələ də Şuşanı əhatə edən dağlara nəzarət etdikləri üçün taktiki üstünlüyə sahib idilər. Azərbaycan qüvvələi şəhərə quru yolu ilə yaşınlaşmağa çalışarkən tez-tez artilleriya, raket və uzaq pusqulara məruz qaldılar.
Noyabrın 4-də Azərbaycan yüngül piyadalarının Şuşanın cənub qayalarındakı Daşaltı kəndi yaxınlığında olan yol uğrunda döyüşdükləri barədə xəbərlər gəldi. Həmin günə qədər Azərbaycan qüvvələri Şuşanın cənubundakı dağ silsiləsini və Şuşanı Laçın şəhərinə bağlayan Laçın dəhlizinin əsas hissələrini də azad etmişdilər.
Noyabrın 5-də axşam saatlarında Azərbaycan xüsusi təyinatlı qüvvələrinin bir qismi əsas yola çatdı və Şuşanın müdafiəsinə kömək etmək istəyən möhkəmləndiriciləri təcrid etdilər. Bu, Həkəri çayı üzərindəki açar körpünün dağıdılması ilə birlikdə, şəhərin ən azı üç əsas istiqamətdən açıq şəkildə mühasirəyə alındığı üçün Şuşaya az miqdarda yardım gələcəyi demək idi. Bölgədəki nəzarəti itirdiyini görən Ermənistan hakimiyyəti, Laçın dəhlizini mülki nəqliyyat vasitələri üçün bağladı – səksən müxbir döyüş bölgəsində qaldı.
Noyabrın 6-da Azərbaycan qoşunları şəhərin kənarına çatdı. Səhər tezdən Şuşanın müdafiəsinin təşkilinə cavabdeh olan hərbi komandir təyin edilmiş Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin keçmiş rəisi Arqişti Kyaramyanın şəhəri tərk etməsi barədə xəbərlər yayıldı. Kyaramyanın gedişi barədə xəbərlər yayılandan az sonra Azərbaycan qüvvələri Şuşaya daxil oldu. Şəhərə daxil olduqdan sonra, müdafiə edən ermənilərin gücləndirilməsinin və ya təchiz edilməsinin qarşısını almaq üçün şəhərin ətrafında əlavə bloklayıcı mövqelər və pusqu yerləri qurdular. Digər əsgərlər də uğurla Şuşanın cənubundakı kənd olan Daşaltını tutdular və dərhal Şuşaya gedən əsas yola çıxışı təmin etdilər.
Azərbaycan qüvvələri şəhərə girməyə başladıqda, müdafiə olunan erməniləri yaxın məsafədən ağır küçə döyüşlərinə cəlb etdilər. Şəhərin içindəki erməni qüvvələrinin zirehli texnika və ağır toplarla birlikdə iki mindən çox əsgərdən ibarət olduğu bildirilirdi. Azərbaycan qüvvələri raket atəşi və portativ tank əleyhinə idarə olunan raketlərdən istifadə edərək bir neçə tankı və BMP piyadaların döyüş maşınlarını sıradan çıxardılar. Məlumata görə, Belarus istehsalı olan “Polonez” multiraket sistemləri və şəhərin sərhədlərinə daha yaxın yerdə yerləşdirilən top atəşi də daxil olmaqla ağır atəşlərdən istifadə etdilər.
Noyabrın 7-də ərazini dumanlı hava bürüdü. Bu, Azərbaycan qüvvələrinin müharibə boyu onlara bu cür üstünlük qazandıran havadan müşahidə və zərbə qurğularının istifadəsini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırdı. Əlverişsiz hava şəraiti, “BayraktarTB2” pilotsuz uçan aparatlarının istifadəsinə mane oldu və Ermənistan silahlı qüvvələrinin zirehli maşınlarından – “T-72” tanklarından və BMP-2 piyadaların döyüş maşınlarından şəhər içərisindəki əks hücumlarda maksimum istifadəsini təmin etdi.
Əks hücuma baxmayaraq, Azərbaycan qüvvələri öz mövqelərini qorudular. Şuşa meşələrində müdafiə xətti qurdular və üç erməni əks hücumunu dəf etdikdən sonra hücumda geri çəkildilər, Şuşa İcra Hakimiyyətinin binasını ələ keçirərək erməni qüvvələrini qovmağa başladılar, şəhərdəki binaları və daha geniş əraziləri təmizlədilər. Şuşa uğrunda döyüş sonda binadan binaya yaxın döyüşə çevrildi.
Noyabrın 8-i səhər Ermənistan bütün gecə boyunca Şuşanı əhatə edən cəbhə xətti boyu intensiv döyüşlərin getdiyini bildirdi. Ermənistan həmçinin qüvvələrinin üç Azərbaycan “BayraktarTB2” pilotsuz uçuş aparatını yerə endirdiyini və gün ərzində iyirmi zirehli texnika və dörd tankı məhv etdiyini iddia etdi.
9 Noyabrda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Şuşa üzərində qələbə və nəzarəti elan etdi, bu xəbər əvvəlcə Ermənistan tərəfindən təkzib edildi. Ancaq noyabrın 10-da Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan münaqişə əsnasında Azərbaycanın aldığı Qarabağın bütün bölgələrini – Şuşa da daxil olmaqla təslim olduğunu bildirən kapitulasiya aktını imzaladı.
Şəhər müharibəsi dərsləri
2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsinin dərsləri hələ tam öyrənilməmişdir. Bu təhlil çoxsaylı xarici reportajların və xəbərlərin tərcümə edilməsini, sosial media elanlarının və video yazılarının təsdiqlənməsini və cəbhədən gələn qismən və bəzən ziddiyyətli hesabatlardan dəqiq bir məlumat toplanmasını tələb etdi. Hərbi analitiklər, beynəlxalq əlaqələr üzrə mütəxəssislər və digər qruplar müharibənin özünəməxsus cəhətlərini – ən son dron və atəş dəstək platformaları ilə təchiz edilmiş modernləşdirilmiş bir Azərbaycan ordusunun hakimliyindən tutmuş Rusiya, Türkiyə, İran və digərləri tərəfindən vəkalət müharibəsinin geosiyasi təcrübəsinə, müasir informasiya müharibəsi kampaniyalarında bir çox fərqli qruplara təsir etmək üçün sosial medianın istifadəsinə qədər məlumatları vurğulamağa başladılar.
Müharibə ayrıca diqqətə layiq olan böyük şəhər müharibəsi dərslərini də vurğulayır. Bu dərslərə aşağıdakılar daxildir:
Müharibədə şəhərlər əməliyyat və strateji hədəf olaraq qalır. Şuşanın ələ keçirilməsi Azərbaycan üçün böyük bir strateji qələbə idi və nəticədə müharibənin nəticəsinə həll etdi. Şuşa azad edildikdən sonra Ermənistan Azərbaycan qüvvələrinin Xankəndini cəmi bir neçə kilometr məsafədə hədəfə ala biləcəyindən qorxaraq təslim olmaq məcburiyyətində qaldı. Müharibədə şəhərlər həmişə əməliyyat və strateji hədəflər olmuşdur. Bunlar millətlər üçün siyasi və iqtisadi güc mərkəzləridir. Ticarət yolları boyunca başlayırlar, böyüyürlər və genişləndirirlər, əks halda manevr etmək çətin olan yerdən və ya limanların qlobal dəniz təchizatı xətlərini birləşdirdiyi sahil şəridlərindən keçirlər. Bir sözlə, çox vaxt əsas ərazilər üzərində qurulurlar və ən azı vacib rabitə xətlərinə nəzarət təklif edirlər. Şəhərlərin sayı, ölçüsü və mürəkkəbliyi böyüdükcə, bəziləri hərbi qüvvələrin sadəcə onlardan və qarşılaşdıqları unikal çətinliklərdən çəkinməli olduqlarını iddia edirlər. Şuşa bunun sadəcə bir seçim olmadığını göstərir. Bunlar qaçılmazdır və hərbçilər hər hansı bir müharibədə təsirli olmaq üçün bu ərazilərdə fəaliyyət göstərməyə hazırlaşmalıdırlar.
Həlledici şəhər ərazilərini ələ keçirmək və tutmaq üçün müasir, ortaq güc imkanlarının tam istifadəsi lazımdır. Hava üstünlüyü, bombardman, uzun mənzilli dəqiq zərbələr və insansız təyyarə sistemləri müharibə qabiliyyətlərini təmin edir. Qarabağ müharibəsini qazanan yalnız son hücum pilotsuz təyyarələri deyildi. Şəhər müharibəsi həm də yalnız piyada döyüşü deyil. Müharibənin həlledici əməliyyatı, Şuşanın fiziki olaraq ələ keçirilməsi, həm formalaşma, həm də həlledici əməliyyatlarda xüsusi əməliyyat qüvvələrini, atəşləri, zirehləri, mühəndisləri və piyadaları gücləndirən birləşmiş silah qabiliyyətlərini tələb etdi. Bu, xüsusilə binalararası döyüşlərdə şəhər ərazilərini təmizləmək üçün yanğınlar, mobil mühafizə olunan atəş gücü və piyada birləşmələrinin istifadəsi ilə aydın oldu. Sadə dillə desək, quru qüvvələrindən ərazini ələ keçirtmək və saxlamaq üçün bir çox başqa bacarıq tələb edirdi.
Hərbçilər həm şəhər hücumlarına, həm də müdafiə əməliyyatlarına hazırlaşmalıdırlar. Həm 1992, həm də 2020-ci ildə Şuşa uğrunda gedən döyüşlər göstərir ki, hərbiçilər hərbi kampaniyalarda həlledici əraziləri, xüsusən də şəhərləri ələ keçirmək üçün hücum əməliyyatlarına qadir olmalıdırlar. Eyni şəkildə, ərazini ələ keçirən hər hansı bir ordunun da onu qoruya bilməli olduğunu göstərirlər. 2020-ci ildə Şuşanı azad edən Azərbaycan qüvvələri onu qətiyyətli erməni əks hücumlarından qoruya bilməsəydilər, əldə etdikləri üstünlükləri itirmiş olardı. Şəhər ərazilərinin müdafiəsini dəstəkləyən hər hansı bir ölkənin və ya beynəlxalq təşkilatın köməyinə gəlməsini gözləyən hərbçilər üçün də vaxt ala bilər. Şuşa uğrunda gedən hər iki döyüş də göstərir ki, şəhər ərazisini müdafiə edərkən müdafiəçi geniş təsəvvür və müharibə oyunlarını da əhatə edən təbəqəli müdafiə planlarına sahib olmalıdır. Həm Azərbaycan (1992), həm də Ermənistan (2020) qüvvələri keçilməz olduqlarını düşünərək şəhəri əhatə edən qayalıqları mühafizəsiz tərk etdilər.
Analitiklər və tədqiqatçılar 2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsini araşdırarkən, müharibənin gələcəyi üçün dəyərli və geniş fikirlər tapmağa davam edəcəklər. Qısa qarşıdurmanın müharibə xarakterindəki bir dəyişikliyə işarə edib etmədiyi bəlkə də hələ bəlli deyil. Ancaq xüsusilə bir şey mütləqdir: müharibə göstərir ki, hərbçilər hər zaman şəhərlər uğrunda döyüşməyə hazır olmalıdırlar.