4 dekabr xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın ad günüdür.
AzerTimes bu münasibətlə xalq yazıçısının olduqca maraqlı müsahibəsini – tanınmışların ünvanladığı suallara cavabını ixtisarla təqdim edir:
Məmməd Səfa, xalq artisti: Hesab edirəm ki, Kamal Abdulla ədəbiyyatımızda istər dil, istər münasibətlər, istər xarakterlər baxımından bir zirvədir. Bu ədəbiyyatın, bu zirvənin içində həmişə gizli bir xətt mövcud olub. Bu Kamal Abdulla yaradıcılığının dərinliyində gizlənən bir KİNODUR. Bu gizli kino onun bütün yaradıcılığını əhatə edir. Bunun bariz nümunəsi məndən ötrü “Qərar” povestidir. Azərbaycan kinosu və Kamal Abdulla dəsti-xətti. Çox maraqlı iş birliyi. Görəsən, Kamal Abdulla bu gizli kinonu reallığa çevirmək istərdimi?
– İstərdi, amma bu ondan, onun istəyindən asılı deyil. Mən özüm üçün belə bir davranış tərzi müəyyənləşdirmişəm: mənim işim yazmaqdır. Kimsə bunu səhnələşdirmək istərsə, bu onun öz işidir. Kimsə bunu film kimi işləmək istərsə, bu da onun öz işidir. Yazıdan sonrakı mərhələ mənim mərhələm deyil. İdealda belə olmalıdır. İndi əgər biz yazandan sonra nəşriyyatla, tərcüməçilərlə danışıqlar aparırıqsa, əslində, bu doğru deyil, çünki bu da bizim işimiz deyil.
Sualın özünə gəldikdə isə belə deyə bilərəm. Mən yazarkən hər hansı səhnəni, situasiyanı ilk olaraq gözümü yumub təsəvvürümdə canlandırıram, ona bir kino lenti kimi sanki baxıram. Sənin dediyin o kinovarilik, yəqin ki, burdan qaynaqlanır.
Aysel Əlizadə, yazıçı: Əsas obrazı qadın olan roman yazsanız, necə bir xarakter yaradarsınız?
– Düşünürəm ki, bədii mətndə əsas və qeyri-əsas obrazlar olmamalıdır. Mənim yazdığım bütün obrazlar mənim özümdür desəm, məni, ümid edirəm ki, doğru-dürüst anlayacaqlar. Flober deyirdi, Madam Bovari – bu mənəm. Çox doğru deyirdi. O, xarakterdən ideyaya gedirdi. Mən də bunun üçün çalışıram. Amma başqa yol da var. İdeyadan obraza gedən yol. Əvvəl ideya, sonra obraz. Bəzən bunların ikisindən də istifadə etməyə çalışırlar. Mən də bəzən belə etməyə çalışıram. Həm xarakterdən ideyaya, həm də ideyadan xarakterə. Nə alınır, nə alınmır – göz qabağındadır.
Belə qarışıq fikirlərdən sonra, yəqin ki, Ayselin sualına dəqiq cavab vermək çətin olacaq. Amma belə bir cavab da vermək olar. Mənim bütün yazdıqlarımın əsas obrazı elə qadındır. İki əksliyi özündə birləşdirən Qadın. Həm mərhəməti, həm əzazilliyi, həm sədaqəti, həm satqınlığı, həm zərifliyi, həm kobudluğu, böyüklüyü və kiçikliyi, gözəlliyi və çirkinliyi, bir sözlə, bütün ikilikləri özündə birləşdirən, amma müxtəlif proporsiyalarda (yarıbayarı deyil) birləşdirən Qadın. Eynən Kişi kimi.
Emil Bakuvi, rejissor: Siz mənim üçün istər elmi, istərsə də bədii yaradıcılığınızla Azərbaycan ədəbiyyatının beyin qladiatorusunuz. Və intellektual prozanın Azərbaycan variantını yaratmış insansınız. Şərqin Coysu. Qərb kiçikdir, Şərq anlayışının sübutudur. Kvant fizikasının, kvant mexanikasının ədəbiyyat variantıdır. Bütlərlə çevrələnmiş düşüncənin bifurqasiya nöqtəsi. Siz öz yaradıcılığınızla güclü antrop prinsipi gətirdiniz ədəbiyyatımıza. Və bütün bu sadalananların ümdəsində isə Sizin yaradıcılığınızın paradiqması SİRR-dir. Kamal Abdulla şərq düşüncəsinin batilini araşdıra-araşdıra niyə sirləri açığa çıxarır? Sirlər axı gizli saxlanmaq üçündür. Nədir Kamal Abdullanı sirləri açmağa vadar edən? Ovsunları çözməyə nəyə görə bu qədər meyillisiniz? Hər əsərinizdə sirləri aça-aça yeni sirlər yaradırsınız. Bu, bilərəkdənmi olur, bilməyərəkdənmi?
– Yəqin ki, belə misraları nə zamansa yazdığıma görə
Sirr nə vaxtsa açılacaq sirdisə,
Heç əvvəldən yaranmayıb sirr kimi…
Bizim həyatımız başdan-başa sirdir. Ona toxunmaq bilərəkdən deyil. Bu, bilməyərəkdən ona toxunmaq ehtiyacı ilə yaranır. Onu açmaq, faş eləmək ehtirası ilə deyil, ona aidliyimə qovuşmaq arzusu ilə baş verir. Bir də ki, sirr kimin üçünsə sirdir. Kimin üçünsə o, sirr olmaya bilər. Bu bir növ sayrışma kimidir. Sayrışmanın görünən və görünməyən, işıqlı və qaranlıq tərəfləri var. Sirrin də eləcə. Onun açılması, qapanması ona müraciət edənin istəyi ilə baş vermir. Bu, sirrin özünün istəyi ilə baş verir. Yadına gəlirsə, Cakondaya baxıb onu bəyənməyən bir özündənrazıya məşhur rus aktrisası belə demişdi: Bu xanım uzun əsrlər boyu elə adamların xoşuna gəlib ki, indi artıq o özü seçir, kimin xoşuna gəlsin, kimin xoşuna gəlməsin. Sirlə də bağlı, təxminən, belə…
Mehman Qaraxanoğlu, ədəbiyyatşünas: Dünyanı ikili Aristotel məntiqindən (“ağ” və “qara”dan!) xilas edən dahi azərbaycanlı Lütfi Zadə ilə özünüz arasında nə kimi doğmalıq hiss edirsiniz və Sizə elə gəlmirmi ki, “Hüdudsuz Mətn”dən”, “Sonsuz Lüğət”dən, mifdən, eposdan, “sirr içində sirr”dən, lap sadəsi, Hacı Mir Həsən ağa Səyyahdan heç cür qopa bilməməyinizin başlıca səbəbi ”Qeyri-səlis məntiqlə işləməyinizdir? (Aydınlıq: Əgər Rafiq Əliyev Qeyri-səlis məntiqin dünyaca məşhur “pioneri”dirsə, Siz də linqvistikada, ədəbiyyatda, mifolinqvistikada eyni missiyanı həyata keçirirsiniz).
– Məni o dahi ilə müqayisə etməyiniz maraqlı oldu. Bilmirəm, kifayət qədər yetərli arqumentiniz varmı?! Məncə, ağ və qara dünyanı rəngli hala gətirən, “bəlkələri” təfəkkürümüzə, diskursumuza daxil edən “məntiqin” elementlərini hər kəsdə tapmaq olar. Bəlkə, kimdəsə az, kimdəsə çox şəkildə. Mən özüm bu yola çıxmadım. Məni bu yola mənim üz tutduğum təhlil obyekti, ilk növbədə, Kitabi-Dədə Qorqud dastanı yönəltdi.
Orhan Aras (Almaniya), yazar, araşdırmaçı: Kamal müəllim, alman dilində “Sehrbazlar dərəsi” və “Yarımçıq əlyazma” kitablarınız çap olunub. Almanlar qədimdən bəri Qafqaza və xüsusən, Azərbaycan mədəniyyətinə böyük maraq göstəriblər. Keçmişdə almanlar Azərbaycan ərazisində yaşayıblar. Sizcə, almanların Azərbaycana olan marağı hardan qaynaqlanır və Azərbaycan ədəbiyyatına hansı alman ədiblərinin təsiri olub?
– Bu kitabların çap olunmasında şəxsən sizin xidmətiniz böyükdür və mən sizə fürsətdən istifadə edib bir daha dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Demək çətindir almanların Azərbaycana maraqlarının hardan qidalandığını. Görünür, azərbaycanlı xislətindəki multikultural məqamlar burada əsas rol oynayıb. Mən Azərbaycandakı köhnə alman yaşayış məkanlarını ziyarət etmişəm. O vaxtkı qarşılıqlı dincyaşayışın əsaslarını orada görmüşəm. Təfəkkürdə, məişətdə, təbiətdə hökmən eyni və ya oxşar məqamlar var və onlardan çıxış nöqtəsi kimi istifadə etmək doğrudur.
Bir neçə il bundan əvvəl mən alman filoloq həmkarlarıma belə bir proyekt təklif etdim – Dədə Qorqud dastanını və Nibelunqlar nəğməsini müqayisəli şəkildə öyrənməyi. Almaniyalı dilçi və ədəbiyyatçı dostlarım bunu böyük həvəslə qəbul etdilər. Professor Ziqlinde Hartman, professor Hayndrix Buşhoten və başqa dünyaca məşhur alman alimləri on il ərzində əsas proyektdən doğan müxtəlif şaxəli proyektlər, dəyirmi masalar, konfranslar, tələbə görüşləri və s. təşkil etməkdə bizimlə bir yerdə əmək sərf etdilər. Tədbirlər həm Almaniyada – Mayns Universitetində, həm də Bakıda Slavyan Universitetində keçirildi. Bu tədbirlərə türkoloqlarla yanaşı, tarixçilər, psixoloqlar, mədəniyyətşünaslar da qatıldı. Həm bizim alimlər üçün, həm də alman germanistləri üçün maraqlı olan o oldu ki, hər iki dastan öz quruluşunda və məzmun qatında son dərəcə uyğun məqamlar qoruyub saxlayır. Doğrudan da, komparativistlərin dediyi kimi, tarix boyu dərinə getdikcə müxtəlif xalqlar arasında uyğun cəhətlər artır. Hər iki dastanda özünü göstərən mifoloji təfəkkür və obrazlı təfəkkür oxşarlığı, döyüş dastanlarına xas tipoloji uyğunluqlar, xarakter və süjet oxşarlıqları, mənəvi aləmdəki eyniliklər, dastan quruculuğunun bənzər xarakterik cəhətləri – bunlar hamısı onu dedi ki, bizim dastanlarımız və ümumiyyətlə, xalqlarımız arasında oxşar cəhətlər az deyil və onları daha geniş proyektlər çərçivəsində öyrənmək hər iki ölkənin alimləri üçün perspektiv istiqamətlər aça bilər.
Bilavasitə daha yaxın dövrlərdən danışsaq, əlbəttə ki, 19-cu əsrdə Hötenin Şərq-Qərb divanında Nizami mövzusunu, Fon Ditsin Dədə Qorqud çalışmalarını, Mirzə Şəfi və Bodenştedt təmaslarını qeyd edə bilərik.
Şillerin 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantik səhnə həyatındakı rolunu Azərbaycan teatrında əsl “Şturm und dranq” kimi qiymətləndirmək olar. Haynrix Haynenin də şeirləri Azərbaycan poetik aləmində eləcə əks-səda doğurdu.
Ən müasir dövr təmaslarını götürsək, Remarkın, Bertolt Brextin, Henrix Böllün, Henrix Hessenin adlarını çəkmək mümkündür. Onların müasir ədəbiyyatımıza, dramaturgiyamıza təsiri xüsusi olaraq öyrənilməsə də, bunu danmaq olmaz.
Qan Turalı, yazıçı: Az qala bütün antiutopik əsərlər gələcəyi ədəbiyyatsız təsvir və təsəvvür edir. Kamal Abdulla ədəbiyyatsız dünyanı, kitabsız gələcəyi necə təsəvvür edir?
– Çətindir, amma qeyri-mümkün də deyil. Siz televizorsuz dünyanı təsəvvür edə bilirsinizmi, təyyarəsiz dünyanı, telefonsuz dünyanı, indiki halında kompütersiz dünyanı təsəvvür etmək necə, mümkündürmü?! 19-cu əsrin adamı bunu edə bilirdi.
Ədəbiyyatsız dünya da eləcə deyə bilərdim, ancaq bu, bir qədər yuxarıda saydıqlarımdan fərqlənir.
O zaman növbəti sual ortaya çıxır. Bəs belədə ədəbiyyatı insan üçün nə əvəz edərdi?! Bu barədə düşünməyin özü hətta qorxuludur.
Ümumiyyətlə, bu sualın içinə girdikcə, onun qoyuluşunun qəribəliyini hiss etməyə bilmirsən. Dənizlərsiz, çaylarsız dünyanı necə təsəvvür etmək olar?! Ağacsız dünyanı necə. Heyvanat aləmi olmayan dünya. Nəhayət, insansız dünyanı təsəvvür etmək olarmı?!
Kitabsız dünya da eləcə. Dediyim kimi təsəvvür etmək çətindir, amma mümkündür. Yoxluq kimi təsəvvür etmək olar.
Əlif Cahangirli (İsveç), rejissor: Akademik Milli Dram Teatrında Sizin “Bir, iki bizimki” pyesinizi hazırladığım ərəfədə, yaradıcılığınızı tədqiq edə-edə ölüm və sonsuzluq haqqında yeni-yeni suallarım yaranırdı. Ən qəribəsi o oldu ki, tamaşanın məşqləri boyunca zamanla hiss etdim ki, daxilimdəki ölüm qorxusunun yerini, əbədi və sonsuz var ola bilmək təlatümü əvəzləyib. Bu qəribə bir qorxu idi. Elə indi də mənim yaradıcılığımda bu iki anlayış tez-tez bir-birini əvəzləyir. Kamal müəllim üçün hansı fikir daha qorxuludur – Ölüb heçə qovuşmaq, yoxsa öldükdən sonra əbədi, sonsuz var olmaq?
– İlk dəfə bu pyesi bizim unudulmaz rejissorumuz, dostumuz Vaqif İbrahimoğlu YUĞ teatrında səhnələşdirmişdi. Tamaşa hazırlanan müddətdə başımıza olmazın bəlalar gəldi. Aktyorlardan kim isə sağalmaz mərəzə tutuldu. Kimlər isə tamaşadan çıxdı, kimlər isə daxil edildi. Nəhayət, sonuncu zərbə. Tamaşanın bəstəkarı, o gözəl musiqi parçalarının müəllifi Leonid Vaynşteyn yazdığı partituranı təhvil verdi və … premyeraya 3 gün qalmış vəfat etdi. Tamaşanın gəlişi ilə, elə bil, qəribə bir kabus gəlməkdə idi. Amma tamaşa baş tutdu və kabus gur işıq topasına döndü. Bu işıq topasının içində hamı vardı. Orada Vaqif vardı, orada Leonid vardı, tamaşa bitəndən sonra zalı tərk etməyən yüzlərlə tamaşaçı vardı, YUĞ-un saysız-hesabsız dostları vardı…
Vaqiflə mən Vaynşteynin ölümündən qabaq onunla görüşüb söhbət eləmişdik. O, tamaşa ilə bağlı fikirlərini bizimlə bölüşürdü. Hamı bunu bilirdi və Lyonya özü də hər yerdə deyirdi ki, pyes onun çox xoşuna gəlir. Bu görüş bizim onunla sonuncu görüşümüz oldu. Mən ondan soruşdum ki, pyesdə ən çox xoşuna gələn nə oldu? Lyonya bir an belə düşünmədən dedi: mən daha ölməkdən qorxmuram. O, bir həftə sonra dünyasını dəyişdi.
Bunun üstündən bir müddət keçdi. Rus Dram Teatrının baş rejissoru, görkəmli mədəniyyət xadimi Aleksandr Şarovski Vaqifin də, mənim də olduğum bir məclisdə rus teatrında dünyasını dəyişən Vaynşteynin son dəqiqələri barədə danışırdı. Dedi ki, o mənim yanımda öldü. Onun son sözləri mənim üçün çox ibrətamiz idi. “Mən ölməkdən qorxmuram” dedi. Bunu eşidib Vaqiflə mən bir-birimizin üzünə baxdıq.
Əlif, sənin hazırladığın o gözəl tamaşa da təsirli idi, amma o daha çox əbədi yaşamaqdan qorxmayanların tamaşası idi. Vaqifin tamaşası isə ölümdən qorxmayanların tamaşası olmuşdu.
Bu sualın son hissəsinə cavab vermək elə də asan deyil. Əbədi sonsuzluqdan da darıxmaq olar. Beləliklə, insan əbədi darıxan məxluqdur kimi ümidsiz bir fikrə gəlib çıxarıq.
Sərraf Balaxan, ədəbiyyatşünas: Yaratdığınız ədəbi qəhrəmanların əksəriyyəti ölümdən qaça bilmir. Onlar sanki öz taleyinə boyun əyir. Bəs fərdi müəllif iradənizin əksinə çıxan, belə desək, sözə baxmayan qəhrəmanınız varmı?
– Yenə plandan danışmalı oluruq. Mən yazarkən bir plan qurmuram. Ölümdən qaçan obraz – hər halda, hansısa bir mətnimdə bu, yadıma gəlmir. Bəlkə, “Yarımçıq əlyazma”dakı qoca münəccim belə birisi ola bilər. Bəlkə də… Yaxud “Sehrbazlar dərəsi” romanının süjetinə görə ölməli, amma məntiqinə görə yaşamalı obrazlardan biri də Karvanbaşının övladı olan balaca uşaqdır. Onun sonda sağ qalması və ölümdən qaçırılıb “Sehirbazlar dərəsi”nə gətirilməsi, yəqin ki, metadildə onu deyir ki, həyat davam edir və eyni zamanda sirlər dolu dünya da yaşayır.
Ölməsi ehtimal edilməyən, amma ölümə tuş gələn obrazı isə, yəqin ki, zərrəbinlə axtarıb tapmaq olar. Ümumiyyətlə, bu suala konkret cavab vermək çox çətindir. Çünki proses bitib, onunla bağlı hər nə vardısa yaddaşın dərinliklərinə atılıb.
Murad Turan (Almaniya): Türk dövlətlərinin ortaq dildə anlaşa bilməsi üçün bəzi təşəbbüslər Sizə məxsusdur. Türk dünyası üçün vacib olan bu mövzuda daha hansı təşəbbüslər irəli sürmək istərdiniz?
– Ortaq dil anlayışı ideal bir anlayışdır. Reallıqda ona nail olmaq, demək olar ki, mümkün deyil. O ideal duruma nail olmaq üçün ölkələr arasında yüksək mədəni, sosial münasibətlər mövcud olmalıdır. Müxtəlif xalqların nümayəndələrinin bir-birilə canlı ünsiyyət intensivliyi özünü göstərməlidir. Bu ünsiyyət zamanı belə bir dil öz-özündən, yavaş-yavaş formalaşa bilər. Bu ünsiyyət prosesi elə qurulmalıdır ki, hər kəs öz dilində danışsın. Dillər bir-birinə toxunsun. Bir-birini cilalasın. O dediyimiz ortaq dil belə bir ünsiyyətin nəticəsində ortaya çıxsın.
Heç bir sənədlə, dövlətlərarası müqavilələrlə bunu həyata keçirmək mümkün deyil. Proses təbii şəkildə baş verməlidir. Hər dil ümumi dil xəzinəsinə öz cövhərini verməlidir. Bu isə ancaq könüllü ünsiyyət zamanı baş verə bilər. Bir də ən vacib məsələ odur ki, bu ünsiyyət zamanı hər adam öz dilində danışmalı, anlaşılmayan məqamları bir yerdə müəyyənləşdirib ortaq nöqtəni tapmalıdır.
Bəxtiyar Aslan (Türkiyə), jurnalist: Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında “Kaş bunu mən yazardım” dediyiniz romanların adını çəkə bilərsiniz?
– Oxuduğum hər hansı əsərə bu düşüncə ilə yanaşmamışam. İndi fikirləşirəm və görürəm ki, bəyəndiyim əsərlərin içində elə öz yazdıqlarım da var və bu mənə yetərlidir.
Əhməd Sami (Misir), tərcüməçi: Kamal müəllim, hər bir yazıçısının həyatında yazmaq istədiyi, amma müəyyən səbəblərdən qələmə ala bilmədiyi əsər olur. Sizdə belə bir əsər varmı?
– Məncə, əsər yox, ideya olur. Mənim də yazmaq, açmaq istədiyim bəzi ideyalardan yan keçdiyim vaxtlar olub. Ya gücüm yetməyib onu yazmağa, ya da vaxtım. Gücüm çatmayanlardan birini deyim. Mən roman janrında bir açıq, sonsuz mətn yazmaq istəmişəm. Yəni bitməyən mətn. Elə bir mətn ki, bura hər şey daxil olsun. Məsələn, “Unutmağa kimsə yox” romanındakı F.Q.-nin dissertasiyasını da tam şəkildə öz içində əridən, ya da elə əritməyən, bu dissertasiyanı tam şəkildə təqdim edən bir mətn. Amma düşünmüşəm ki, buna mənim gücüm çatmaz. Ona görə yox ki, mən bunu bacarmaram. Ona görə ki, məni düzgün başa düşün, açığını deyəcəyəm, oxucuma arxayın deyiləm. Belə bir açıq mətni qəbul edər, ya etməz – burası müəmmalıdır.
Nəriman Əbdülrəhmanlı, yazıçı: Ustad, əsərləriniz dünyanın onlarla dilinə çevrilib. O əsərlərdə təhkiyə, dil və ab-hava baxımından nələrinsə itirildiyinə təəssüflənirsinizmi?
– Əlbəttə. Ən yaxşı tərcümədə belə orijinal mətn özünün bütün keyfiyyətlərini saxlamır. Nə isə qeyb olur, nə isə səviyyəsini itirir, nə isə tərcüməçinin yanlış müdaxiləsi ilə dəyişir. Mətnin potensialını (işarə etdiklərini, diskursunu…) hiss etdirməyən tərcümə yad ölkədə heç bir dil bilməyən adam kimidir. O ancaq əl işarələri ilə “danışmağa” məhkumdur. Belə tərcümədənsə olmamağı yey.
Aqşin Yenisey, şair: Özünüz üçün hansı daha maraqlıdı, alim, yoxsa yazıçı Kamal Abdulla?
– Heç biri. Mənə məndən danışa bilən və mənə tanış olan “özüm” mənə necə maraqlı ola bilər? Alim də, yazıçı da məni tanımayanlar üçün maraqlı olmalıdır və ola bilər. Mənim vəzifəm sən dediyin alimi və yazıçını başqası üçün maraqlı etmək və bunu həyata keçirməkdir. Yerdə qalanı təfərrüatdır.
Səlim Babullaoğlu, şair: Nassim Taleb “bir sözlə özünüzü, kimliyinizi necə ifadə edərdiniz” sualına belə cavab verir ki, bunu ancaq yaxşı qonorar ödəyəndə eləmək olar. Kamal müəllim, bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bilərmi?
– İki dahinin, təxminən, belə situasiyada cavabları ilə kifayətlənmək mümkün olsaydı… Bir dəfə Hegelin yanına fransız naşirləri gəlir və ona deyirlər ki, biz istəyirik, sizin əsərlərinizi ixtisarla, hamının anlayacağı şəkildə və fransızca nəşr edək. Hegel cavab verir ki, mənim əsərlərimi nə ixtisarla, nə sadələşdirilmiş şəkildə, illah da ki, nə də fransız dilinə tərcümə eləmək mümkün deyil.
O biri dahidən – Eynşteyndən qadınların çox olduğu bir məclisdə xahiş edirlər ki, nisbilik nəzəriyyəsini onlar üçün asan bir dildə izah etsin. Eynşteyn deyir ki, bu çox asan bir məsələdir. Təsəvvür edin ki, qatar Cenevrə vağzalına yaxınlaşmır, Cenevrə vağzalı qatara yaxınlaşır.
Kamal müəllim bir qısa cümlə ilə özünü, kimliyini ifadə edə bilməz. Okkam ülgücü ilə amansızca kəsib doğradıqdan sonra üzə çıxarılan seçilmiş əsərlərin 7 qalın cildi də bunu ifadə edə bilməz. Bəs bunu nə ifadə edə bilər? Bilmirəm…
Elnarə Akimova, tənqidçi: Mən bu gün çağdaş nəslin dünya ədəbiyyatını kompleks öyrənmək entuziazmını təqdir edirəm. Amma klassikanı lazımınca tanımaq, qiymətləndirmək mənasında edilən uğurlu cəhdlərlə az qarşılaşıram. Halbuki malik olduğumuz dəyərlərə kökündən baxmağımız üçün bu vacibdir. Məsələn, Kamal Abdulla ona görə “Kitabi-Dədə Qorqud”, yaxud Füzuli dünyasına vara bildi ki, ilk növbədə, bu tələbata öz içində çatdı: özünüdərk, özünühəzm mənasında. Müasir fraqmentlərlə süslənmiş çoxölçülü postmodern estetikanın tələbləri öncə klassikanın fəlsəfəsinə yetməklə başladı. Sizcə, çağdaş ədəbiyyatda klassikanı, orta əsrlərin müsəlman sistemi-sosiologiyasını deyək ki, texniki baxımdan necə modern təqdim etmək olar?
– Mən belə düşünürəm ki, əgər sən klassik yöndə ortaya bir şey qoya bilmirsənsə, heç bir modern təqdimatda da qoya bilməyəcəksən. Əgər Pikasso insan və mənzərə təsvirini ənənəvi şəkildə verə bilmirdisə, o “Gernika”nı da yarada bilməyəcəkdi.
O ki qaldı “dünya ədəbiyyatını kompleks halında öyrənmək” məsələsinə – bunu iki istiqamətdən həyata keçirmək olar. Professionallar və kitabsevərlər bir qoşquda ola bilməzlər. Professionallar üçün əsas məsələ bu ədəbiyyatın adda-budda deyil, sistemli şəkildə mənimsənilməsidir. Kitabsevərlər isə sadəcə, özlərində yaxşı ədəbiyyat zövqünü formalaşdırmalıdırlar.
Etimad Başkeçid, yazıçı: Lao Tszı deyir ki, yaxşı səyahətçinin dəqiq planları və harasa gedib-çıxmaq niyyəti olmur. Bu mənada səyahətçi bir qədər yazıçıya da oxşayır. Həyatı bir sərgüzəşt və səyahət kimi götürsək, Laonun dedikləri nə dərəcədə doğrudur və ya həyatidir?
– Həqiqətən, çox ağıllıca deyib Lao Tszı. Plan quraraq yazmaq plan qurmayaraq yazmaqdan daha çətindir.
Planlı mətn ən azından hansısa nöqtələrilə tanış mətndir. Planlar sonlu çoxluğa aiddir. Bu isə, nəhayətdə, maraqsızdır.
Maraqlı olan tanış olmayan mətndir. O mətndir ki, plansızlığı ilə individualdır və sonsuz çoxluğa, mənim özüm üçün uydurduğum yeni lafla desəm, sonsuz lüğətə aiddir.
Cavid Zeynallı, yazıçı: Mənim üçün əsərin yazı prosesi hər zaman maraqlı olub. Xüsusən sevdiyim, dəyər bildiyim əsərlərin yazı prosesi. “Sehrbazlar dərəsi” romanını oxuyanda tez-tez bu prosesi xatırlayırdım. Mənə elə gəlirdi ki, müəllifə bu romanı yazmaq üçün urbanistikadan, ətrafdakı adamlardan, bizə müasirliyi xatırladan bütün nəsnələrdən uzaq olmaq lazımdır. Mənə elə gəlirdi ki, telefon, maşın səsləri, TV, iş qayğıları… hər şey, hər şey bu romanın heyrətamiz ab-havasına “düşmən” kəsilib. Necə yazıldı “Sehrbazlar dərəsi”? Detal-detal, xırda-xırda nələri xatırlayırsınız bu uzaq olmayan keçmişdən?
– Yadıma Borxesin “Don Kixotun müəllifi Pyer Menar” hekayəsi düşdü. O, “Don Kixot” romanını yenidən yazmaq üçün 16-cı əsrdən 20-ci əsrə qədər olmuş bütün icadlardan özünü təcrid etmişdi. Nəticədə yenə də haman “Don Kixot” ortaya çıxmışdı. Bu məsələ – təcridolma, özü-özünü təcridetmə mətnə yanaşmada yeganə subyektiv, süni məqamdır. Sən bilərəkdən özünü, belə deyək, “telefon mədəniyyəti”ndən (bütün icadlardan) təcrid edirsən. Hələ bu harasıdır?! Mən “Yarımçıq əlyazma”da özümü nəinki “telefon mədəniyyəti”ndən, həm də “elə bil”, “sanki”, “guya” kimi dilin 1-ci şəxsə aid təqribi göstəricilərindən də təcrid etmişdim. Çünki o dövr üçün bu tipli ehtimalları doğru saymırdım. Halbuki bu elementlər müasir bədii mətnin az qala əsas sütunlarıdır. Bunu bədii dillə işləyənlər daha yaxşı anlar. Anlamayanlar üçün isə bunun heç bir anlamı yoxdur.
Xatırlanası isə bir şey yoxdur. Amma o yadımdadır ki, belə situasiya çox böyük çətinliklər yaradırdı. Elə bil (yenə də “elə bil”) adamın əlini-ayağını bağlayıb atırlar dənizə və deyirlər üz, çıx sahilə.
Qismət, şair: Romanlarınızın hansınısa forma və struktur baxımından daha eksperimental şəkildə yazmaq fikriniz olubmu? Məsələn, əsərin bir hissəsinin pyes kimi, bir hissəsinin elmi iş kimi təqdim etmək…
– Yox, belə bir fikir ağlıma gəlməyib. Belə bir nümunəyə rast da gəlməmişəm. Bunu həyata keçirənə qibtə edərdim. Bilirsiniz nəyə görə?! Oxucusuna bu qədər inana bildiyinə görə.
Fəxri Uğurlu, yazıçı: Sizin üçün özünü ifadə etməyin elmi yolu daha doğma və asandır, yoxsa bədii sənətin dili ilə?
– Bu tipli suallara cavab vermək mənim üçün çox çətindir. Mən heç özünüifadə nədir, onu axıracan başa düşmürəm. Amma hər halda, belə deyək: hər ikisi. “Doğma” sözü çox xoşuma gəlir. Həm doğmadır, həm də nə istəyirsən odur.
Tofiq Abbasov, jurnalist: Həyatınızın mahiyyətini bircə sözlə necə ifadə edərdiniz?
– Bir dəfə Lev Tolstoydan soruşanda ki, “Anna Karenina” romanının məzmununu bir neçə sözlə necə ifadə edərdiniz, o belə cavab verib: “Boş şeydir, bir ərli qadının bir zabitə vurulmasının tarixçəsidir”.
Mənim həyatım da, boş şeydir, bir-iki adama yaxşılıq eləmək və bunun “ağır” nəticəsini görmək üçün yaşanmış müəyyən zaman və məkan işğalıdır.
Kəramət Böyükçöl, yazıçı: Kamal müəllim, məncə, Sizi Azərbaycanın dünyada ən çap olunan yazıçısı hesab etmək olar. Doğrudanmı, Sizi dünya oxuyur? Əgər belədirsə, heç belə deyilsə də, təcrübəli bir yazıçı kimi mənə nə məsləhət verərdiniz, necə edim ki, Azərbaycanın dar, lokal ədəbi mühitindən çıxım, kitablarımın tirajı təbii şəkildə ölkənin hüdudlarından kənara çıxsın, oxunsun və məni dünya tanısın? Bunun yolu təkcə istedad, intellekt, maraqlı yazmaq deyilsə, bəs nədir? Hansı yollarla gedim?
– Yox, rahat ol, mən ən çox oxunan deyiləm, Çingiz var azından. Yenə də narahat olmağa dəyməz, məni dünya oxumur, olsa-olsa, müəyyən ölkələrdə müəyyən adamlar oxuyur.
Dünyanın səni tanıması üçün, məsələn, Van Qoq kimi qulağını kəsə bilərsən deyərdim, ancaq qorxuram gedib kəsəsən, gələsən ki, sən dedin, mən də etdim, dur bunun dalında. Bu yazdıqlarım, bu da mən, gör nə edirsən?! Amma yox, yadıma düşdü ki, Van Qoq da əvvəlcə məşhurlaşmışdı, sonra qulağını kəsmişdi. Bu, məsləhət sənin variantında keçərli deyil.
Sənin məsələn qəliz məsələdi. Mən sənə yüz dəfə demişəm ki, gəl sənə şərait yaradaq, ingilis dilini öyrən, istedadlı adamsan, gəncsən, sənin əlində bu elə bir çətin iş olmaz. Burda kitab satmaqdansa, ingiliscə yaz və oralarda sat. Sən burdakı məşhurluğunu orada da qazana bilərsən. Bu, sənə yarıciddi cavabım.
Ciddi verəcəyim cavabı isə sən özün məndən yaxşı bilirsən. Beynindəki yalançı şair və yazıçı obrazını çıxarsan, çox ciddi işlər görə bilərsən. Xaricdə yazıçı və şair vacib deyil ki, həyat tərzini marjinallığa doğru tuşlasın. Sən istedadlı adamsan. Səni etiraf etmək dövrü hələ irəlidədi. Darıxma və gözlə. O vaxt hökmən gələcək. Səbr və mətanət.
Elə bilirəm, ürəyində məndən soruşursan: Bunun üçün mən nə edə bilərəm?! Bilmirəm, bəlkə bunu özün mənə deyəsən?!
Nərgiz İsmayılova, yazıçı: Azərbaycan ədəbiyyatında intellektual postmodernizmin yaradıcısı Kamal Abdullanın kiber ədəbiyyatın hakim olduğu dünyada metamodernizm cərəyanı və onun ədəbiyyatımıza gözlənilən təsiri ilə bağlı elmi-nəzəri fikirləri nələrdir?
– Nərgizin bu sualı mənim üçün o qədər qəliz oldu ki… Sanki qırxayaqdan soruşdular: hansı ayağını əvvəl, hansını sonra atırsan, o da çaşıb qaldı və… yeriyə bilmədi.
Məndə belə bir fikir formalaşmağa başlayır ki, sanki bizim istedadlı tənqidçilərimizin bəzisi öz son dərəcə mürəkkəb və hətta bir çox hallarda həzmedilməyəcək konsepsiyalarını, elə bil, sözləşiblərmiş kimi mənim mətnlərimin üzərində qururlar. Bilmirəm, sevinim, yoxsa kədərlənim?!
Sandro Teti (İtaliya), naşir: Kamal müəllim, biz Milanda böyük italyan yazıçısı, mütəfəkkir və alim Umberto Ekonu ziyarət edib onunla Sizin “Yarımçıq əlyazma” romanınızı müzakirə edəndən sonra oradan hansı təəssüratlarla ayrıldınız?
– Ən gözəl təəssüratla mən dahi sənətkar Umberto Eko ilə görüşdən ayrıldım. Onun Azərbaycan haqqında, Azərbaycan və Şərq mədəniyyəti haqqında, eləcə də mənim romanım barədə dediyi xoş və düşündürücü sözlər unudulmazdır. Onunla görüş mənim üçün çox əhəmiyyətli və dərinməzmunlu idi. Bu görüşlə bağlı geniş yazım var və o yazı bu nəşrin 3-cü və 5-ci cildlərində yer almışdır. Bu yazdıqlarıma dərin təəssüf hissilə ancaq onu əlavə etmək istərdim ki, ustad bu görüşdə iştirak edən xanımı ilə bir yerdə Azərbaycana gəlməyə razılıq verdi və biz artıq bu gəlişin proqramı barədə danışmağa başladıq. Əcəl bizim bu arzumuzu həyata keçirməyə imkan vermədi.
Bu unudulmaz görüş dünyaca məşhur mədəniyyətşünas professor Franko Kardininin italyan nəşrinə yazdığı ön sözlə “təşkil” edilməyə başladı. Professor Kardini ustadın dostu idi və o öz önsözündə yazmışdı ki, bu kitab Ekonun xoşuna gələcək. Sonra dostum və “Yarımçıq əlyazma”nın naşiri Sandro Tetinin italyan dilində çap olunmuş kitabı Ekoya göndərməsi və bundan sonra onun mənim adıma təşəkkür məktubu yazması, daha sonra evinə dəvət etməsi mənim üçün son dərəcə xoş və əlbəttə ki, sevindirici idi.
Franko Kardini (İtaliya), professor: İtalyan mədəniyyəti, xüsusən tarixi və ədəbiyyatı Sizin ədəbi fəaliyyətinizə və ümumilikdə yaradıcılığınıza təsiri olubmu, əgər olubsa, hansı şəkildə?
– Çox böyük təsiri olub. Mən bunu gənclik dövrümdən başlayaraq hiss etmişəm. İtalyan mifləri mənim üçün yunan mifoloji süjetlərin davamı və dərinləşməsi idi. Roma tarixinin və mədəniyyətinin möhtəşəm məqamları mənim üzərimə həm Gibbonun kitablarından, həm rus, Azərbaycan antik araşdırmaçılarından (Losev, Sultanlı) həm rus və dünya ədəbiyyatından (Coys və Brodski), həm də italyan neorealizmindən, xüsusilə filmlərindən sel kimi axmağa başladı. Bu mədəniyyətə vurulmamaq mümkün deyildi. Umberto Eko Franko Kardini kimi möhtəşəm simalar bu vurğunluğun bu gün də davam etməsini saxladılar.
İnsanlıq tarixinin ən maraqlı məqamlarından biri – xristianlıq və bütpərəstliyin bir-birilə qarşıdurmasından bir-birinin içində əriməsinə qədər uzanan möhtəşəm dövr daha harada özünü belə qabarıq şəkildə göstərə bilərdi?
Azərbaycan və İran hökmdarı Şah İsmayılla italyan şəhərləri arasında yaranan münasibətlər bu gün də maraqlı tarixi səhifələrin üzərindən tozu silməyə imkan verərsə, müəyyən tarixi boşluqları aradan götürər. Bu boşluqlar elm tərəfindən doldurulmayana qədər onu yazıçılar doldurmağa məhkumdurlar.
Fazil Mustafa, millət vəkili: Dədə Qorqud mədəniyyətinin çöküşü ilə hansı dəyərlərimizdə boşluqlar özünü daha qabarıq göstərir?
– Mən mədəniyyətlərin, o cümlədən Dədə Qorqud və müsəlman mədəniyyətlərinin qarşılaşdırılmasının tərəfdarı deyiləm. Onlar bir-birinin içində müxtəlif forma və biçimlərdə fəaliyyət göstərirlər. Dədə Qorqud mədəniyyəti yaxşı ifadədir. Bu, xeyli uzun bir dövrü ehtiva edir. Mənim fikrimcə, ümumiyyətlə, Dədə Qorqud konkret şəxsiyyət deyil. O, bir prinsipdir. Müxtəlif dövrləri və mədəniyyətləri özündə birləşdirən prinsip. Bu prinsipin aşkar və gizli tərəfləri var. Yəni görünən tərəfləri və görünməyən boşluqları var. Dədə Qorqud mədəniyyətinin itirilmiş dəyərləri kimi haman ənlik-kirşansız dövrə məxsus demokratik əhvalı, ailədaxili münasibətlər sistemi, başqa dil və din daşıyıcılarına münasibəti və s. qeyd edə bilərik. “Öz və özgə” qarşıdurmasından “öz və başqası” qarşıdurmasına keçid bu mədəniyyətlərin təmasındakı ən bariz göstəricilərdəndir. “Özgə” ilə “başqası”nın fərqini hiss eləmək böyük mədəni təbəddülatın nəticəsi kimi özünü göstərir.
Elnarə Xəlilova, müğənni: Kamal Abdullanın özü haqqında ən qısa hekayəsi neçə cümlədən ibarətdir?
– Mən özüm haqda yaza bilmirəm. Mənim özüm haqda yazdığım Kamal artıq mən deyiləm. Eyni zamanda bütün yazdıqlarım özüm haqdadır. Orda isə qısa heç nə tapmaq olmaz. Kimsə bunu zarafat kimi qəbul edə bilər, amma belə deyək, mən uzun və fasiləsizəm.
Aleksandr Nesterov (Rusiya), professor: Orta əsrlər türk ədəbiyyatı ilə bağlı hansı aspektdə aparılan araşdırmaları daha aktual, amma buna baxmayaraq, az öyrənilmiş hesab edirsiniz?
– Türkdilli orta əsr dastanlarının başqa Avropa və eləcə də dünya dastanları ilə oxşar və fərqli cəhətlərinin müqayisəsi. Bu müqayisə “Dədə Qorqud”la digər dastanların, məsələn, “Nibelunqlar haqda nəğmə”nin öyrənilməsi ilə başlanmışdır. Digər dastanları da beləcə müqayisə rejimində öyrənmək çox faydalı olardı.
Nail Qurbanov, ədəbiyyatşünas: Bütün sirlərin, sirriçindəliklərin tez-gec aşkara çıxmaq kimi bir xüsusiyyəti vardır. Onları aşkara çıxaranlar, aydınlığa qovuşduranlar isə tarixi və ilahi missiyası olan vasitəçilərdir. Sizin də üzərinizə həmin missiyadan pay düşmüşdür. Çətindirmi bu missiyanı daşımaq?
– Hiss etməmişəm. Bu, kənardan baxanlara daha açıq şəkildə görünə bilər. Onu deyə bilərəm ki, aşkardakılar və gizlindəkilər bir-birini həmahəng şəkildə tamamlayır. Aşkardan gizlinə, gizlindən aşkara gedən yol, əslində, bütövlüyə gedən yoldur desək, heç də səhv etmərik.
Sərdar Amin, yazıçı: “Niyə yazırsınız?” sualına bir çox yazıçılarının cavabı belə olub: xoşbəxt olmadığım üçün. Məsələn, cavab verənlərdən ilk ağlıma gələni Lyosa oldu. Nədir xoşbəxtlik və doğrudanmı, yazmaq xoşbəxt olmamağı ovutmaq üçün ağrıkəsicidir?
– Əsas məsələ həmişə sualın qoyuluşundadı. “Niyə yazırsan?” sualı “Niyə yazmırsan?” sualının astar üzüdür. Nəticədə eyni mahiyyətə işarə edir. Xoşbəxtliyə gəldikdə isə bu çox nisbi anlayışdır. Kimsə özünü xoşbəxt saya bilər, amma başqasının gözündə bədbəxt olar. Kimsə əksinə.
“Xoşbəxtlik nədir, nə deyil?” kimi suallarla düşünüb xoşbəxt olmaq mümkün deyil. Bu barədə baş sındırmağa, məncə, dəyməz. Bunu yaddan çıxarsan, o zaman, bəli, xoşbəxt olmaq ümidin var. Qırxayaqdan soruşublar ki, “sən necə yeriyirsən, əvvəl hansı ayağını atırsan, sonra hansını?” Qırxayaq düşünüb, düşünüb və yeriyə bilməyib, qalıb yerində.
Məncə, xoşbəxtlik ətrafınla daxilin arasında yaranan harmoniyadır. O əldə olunursa, sevinməyə dəyər.
Gülzar Qurbanova, aktrisa: Dua edirsiz? Duaların gücünə inanırsınız? Allah hardadır?
– Allah həm bütün Kainatda, həm də mənim qəlbimdədir. Mənim qəlbimdə Allaha doğru gedən bir yol var. Mən öz Allahıma inanıram. Gözümü yumub onunla təmasa girməyə çalışıram, yəni dua edirəm. “Bu səhvimi də mənə bağışla, bir daha səhv etməyəcəyəm…” Amma çifayda?! Səhvlər təkrar olunur. Dualar da. Görünür, Allah bizim səhv etməyimizə alışıb. Etməsək, təəccüblənər.
Amma hər gün məhz dua edim – bu mənim tərzim deyil. Kişilərin duası “Allah qoysa”, “İnşallah” kimi sözlərin və niyyətlərin içindədir.
Fəxrəddin Manafov, xalq artisti: Salam, əziz böyük qardaşım Kamal. “Səmimiyyət hər zaman yolumun işığıdır”. “–Bu gəlimli-gedimli dünyada nə var, nə yox?”
– Əzizim Fəxrəddin, hər şey köhnədi. Təzə bir şey yoxdur. Ramiz Rövşən deyir, dünya mənə tanış gəlir. Mən deyirəm, bu harasıdır, mən özüm özümə tanış gəlirəm.
Vaqif Nəsib, yazıçı: “Kitabi-Dədə Qorqud poetikasına giriş” əsərini yazmısınız. Bu, adından göründüyü kimi, girişdir. Bəs əsərin özünü yazacaqsınızmı? Dədə Qorqud dastanı qopuz üzərində, digər dastanlarımız isə saz üzərindədir. Həmin əsərdə qopuzdan saza keçid öz əksini tapacaqmı?
– Çox maraqlı və perspektivli sualdır. Qopuzdan saza keçid böyük mədəni tərzlərin bir-birinə keçididir. Dastanda bunun izlərini axtarmaq maraqlı olardı. Eyni zamanda dastandan nağıla, mifdən yazıya, sözdən cümləyə keçidləri də bu mətnin poetikasında müxtəlif tərzdə öz əksini tapmışdır. “Giriş” sözü “astanasında durmaq” kimi qəbul edilməməlidir. Girişdə də hər şeyi demək, yaxud buna çalışmaq mümkündür.
Əbülfət Mədətoğlu, şair: Şuşaya ayaq qoyanda ilk edəcəyiniz nə olacaq?
– Köks dolusu nəfəs almaq və o biri addımı atmaq. Teatral olmaqdan heç vaxt xoşum gəlməyib. Sevmək bir az başqa şeydir.
Lüdmila Bejenaru (Rumıniya), ədəbiyyatşünas-tərcüməçi: Azərbaycanda multikulturalizm konseptinin inkişaf perspektivləri barədə nə düşünürsünüz? Elmi və praktik planda o, Avropa multikulturalizmini əvəz edə və ya sıxışdırıb çıxarda bilərmi, yoxsa hər iki konsept bir-birini inkişaf etdirməklə və tamamlamaqla mövcud ola bilər?
– Bütün ölkələrdəki multikultural modellər bir-birinə oxşayır və onlar bir-birini sistemli şəkildə tamamlasa biz hansısa doğru sonuclara gələ bilərik. Azərbaycan modeli onunla fərqlənir ki, o, minillər boyu bu məkanın müxtəliflik üzərində qurulan milli landştaftına uyğun olaraq formalaşmış və hər cür sınaqdan keçmişdir. Onu bu gün imtahanlar qarşısında olan Avropa ölkələrində də uğurla tətbiq etmək olar. Əsas məsələ “öz və özgə” qarşıdurmasından “öz və başqası” qarşıdurmasına ahəngdar keçiddir.
Mehriban Zəki, xalq artisti: Nahaqdan sındırdığınız qüssəli ürəyin çiçəkləri solanda, narın yetişməyi üçün nə edərdiniz?
– Bəlkə, həyatımı verərdim, bəlkə, heç nə etməzdim. Nar onsuz da yetişəcək deyərdim. Baxır sənin o möhtəşəm ifana qulaq asmışam, ya asmamışam.
İmran Serbnikovich (Xorvatiya): Siz həyatdakı bütün hədəflərinizə çatmısınızmı?
– Mən heç zaman qarşıma xüsusi olaraq hansısa hədəf qoymamışam. Hansısa məsafə qət olunubsa, onu sonra dəyərləndirib hansısa hədəfə uyğun gəldiyini müəyyənləşdirmək olar. Əvvəl – hədəf, sonra ona doğru yol! Bu mənlik deyil. Əvvəl – yol, sonra hədəf! – bu, mənlikdir.
İrina Kovzanovitc (Estoniya): Biz neçə il Siz Azərbaycan Respublikasının Millətlərarası münasibətlər, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə dövlət müşaviri olmusunuz. Bu işdə Azərbaycan multikulturalizminin gələcək inkişafının asılı olduğu məsələ ilə bağlı hansı ən çətin qərarı vermisiniz?
– Belə bir hal olmayıb. Multikulturalizm siyasətini ölkə Prezidenti müəyyənləşdirib. Biz bu siyasəti həyata keçirməyə çalışmışıq. Hər hansı inkişaf meyli və istiqaməti millətin, cəmiyyətin arzu və istəyi ilə uyğunlaşdırılıb. Bu işdə bizim heç bir əyər-əskiyimiz olmayıb.
Əlövsət Ağalarov, naşir: Kamal müəllim, son illərdə başqa yazıçı və şairlərin əsərlərini oxumağa “tənbəllik” edənlərdən fərqli olaraq, cəmiyyət Sizi çox mütaliəli şəxs kimi tanıyır. Həm də loru dildə desək, söz üçün cibə girməyən hazırcavab adamsınız. Ona görə Sizə bir solaxay sual vermək istəyirəm: hansı qəhrəmanınızın “qan qrupu” Sizinlə eynidir? Şəxsi mülahizəmdir: mənə görə, “Yarımçıq əlyazma”da Beyrəklə “qan qohumluğunuz” müşahidə olunur.
– Özümə ən çox bənzəyən hansıdır sualına belə cavab verərdim: “Yarımçıq əlyazma”dakı qoca rəmmal.
Rövşən Ramizoğlu, tərcüməçi: Sovet dramaturqu Aleksandr Afinogenovun belə bir fikri var: “Əgər yazıçılıq insanları müşahidə edə bilmək qabiliyyətindən ibarət olsaydı, onda ən yaxşı yazıçılar həkimlər və müstəntiqlər, müəllimlər və vaqon bələdçiləri, partkom katibləri və sərkərdələr olardı”. Sonra o qeyd edir ki, yazıçılıq digərlərini deyil, özünü müşahidə etmək qabiliyyətidir. Bəs əsərləri hamı tərəfindən sevilən, həmişə geniş müzakirələrə yol açan Kamal Abdulla üçün yazıçılıq nədir?
– Nə qədər banal səslənsə də, öz içindəki nəyisə kənara çıxarmaq, nədənsə azad olmaq, rahatlanmaq deməkdir. İçində olan dəhşətli dərəcədə basqı edir, sən bilmirsən, ondan necə yaxa qurtarasan, o səni əzir və sən yavaş-yavaş, ləzzətlə onu içindən kənara buraxırsan, ondan azad olursan – yazıçılıq, məncə, budur. İçində olan bir ruhdur, görünməz bir ruh. İçindən çıxıb o, mətn olur.
Səfiyar Məcnun, jurnalist: Müharibədən yeni çıxmış qəhrəman xalqın söz, fikir adamı kimi müharibələrə münasibətiniz necədir? Müharibələr ədəbiyyata, ümumiyyətlə, sənətin axınına necə təsir edir?
– Müharibə, savaş, mənim fikrimcə, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın inkişafına güclü təkan verir. Yada salsaq görərik ki, Troya müharibəsindən üzü bu günə qədər dünya ədəbiyyatının ən görkəmli əsərləri ya müharibələrin təsiri ilə yazılıb, ya da müharibələri mükəmməl şəkildə təsvir edib. Troya müharibəsi olmasaydı, “İliada” və “Odisseya” yaranardımı?! “Kitabi-Dədə Qorqud” savaşları olmasaydı, bu dastan bu cür biçimdə işıq üzü görərdimi?! Rusiyada 19-cu əsrdə fransızlara qarşı Borodino döyüşü və ümumiyyətlə, Vətən müharibəsi olmasaydı, “Hərb və sülh” kimi şedevr yaranardımı?! Rusiyada vətəndaş müharibəsi olmasaydı, Şoloxovun təkraredilməz “Don hekayələri” ortaya çıxardımı?!
Bu cür misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Əslində, müharibə insan xarakterinin ən gözlənilməz yerdən sınmasını, özünü büruzə verməsini göstərməsi üçün şərait yaradır. Yeknəsəqlik bədii ədəbiyyatın Oblomov məqamıdır. Onun dinamik, enerjili, daşıb-kükrəyən, hər an dəyişən, yeni çalarlarla zənginləşən, nəinki öz meydanında, hətta özündən kənarda talelərlə fırtına kimi oynayan, çox zaman müəllifini belə heyran və heyrətdə qoyan ideal məqamı müharibə məqamıdır.
Bizim müharibəmizin təbəddülatları hələ qabaqdadır. Görəcəyik. Psixoloji, sosial, şəxsi fəsadlar nə dərəcədə şüurlarda özünə yer tutur?! Bir daha təkrar edirəm. Bayrağı aparıb Vətən torpağında ucaldanlarla Bayrağa bürünüb küçələrdə bar-bar bağıranlar bir-birini anlaya biləcəklərmi?! Ən əsası bir-birini tamamlaya biləcəklərmi?! Biz bütövlükdə qaliblik mədəniyyətini ləyaqətlə yaşaya biləcəyikmi?!
Əslində, müharibə sənətə təsir etməməlidir. Sənət öz gücü ilə müharibələrə və onlardan sonrakı proseslərə təsir etməlidir.
İslam Kazımov, tədqiqatçı: Bilirik ki, Azərbaycan dilçiliyində tamamilə yeni bir istiqamət olan mifolinqvistika məsələləri üzərində işləyirsiz. Öncə bilmək istərdik belə bir ehtiyac nədən doğdu?
– Dilçiliyimizdə müəyyən boşluqlar var. Bunlardan biri də mifologiya ilə dilçiliyin təmas nöqtəsinin tədqiqat üçün bol material verməsinə baxmayaraq, hələ də diqqətdən kənarda qalmasıdır. Biz çox zaman bu materialın üzərindən sükutla keçmişik. Çünki onlara (ifadələrə, sözlərə, adlara, yerdəyişmələrə…) avtomatik rejimdə yanaşmışıq. Məsələn, bir ifadəyə diqqətinizi cəlb edim. Düşünürəm ki, məsələnin əhəmiyyəti elə bircə bu misalla özünü göstərəcək. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından üzü bu yana dilimizdə işlənən belə bir ifadə var: “De görüm (baxalım) nə deyirsən?” Bu ifadəyə dərindən diqqət edərsək, belə bir sualı özümüzə verməkdən qaça bilmərik. Necə, yəni “sən de, mən də baxım, görüm”?! Biz dediyimizə, başqa sözlə, Sözə necə baxa bilərik?! Onu necə görə bilərik?! Bax, bu, mifoloji təsəvvürün dilimizin içinə yeridilməsi deməkdir. Qədim əcdadlarımız sözü gördüklərinə əmin imişlər. Biz onların bu əminliyini bu gün də dilimizdə qoruyub saxlamışıq. Amma unutmuşuq, ifadə kifayət dərəcədə bizim üçün avtomatlaşıb. Bu cür mifoloji və dil elementlərinin birgələşmiş variantları dastanlarımızda da, şifahi dilimizdə də boldur. Onları toplamaq və sistemli şəkildə, dilin bütün leksik, morfoloji, sintaktik, onomastik qatları üzrə bir-birilə əlaqəsini öyrənə-öyrənə tədqiq etmək, elə bilirəm ki, dilçiliyimizin də, mifoloji tədqiqlərimizin də dərinində yeni və maraqlı bir yolun olması fikrini təsdiqləyəcək.
Azad Məmmədov, professor: Mifolinqvistik prizmadan Azərbaycan dili necə görünür? Dilimizin fəzasında sayrışma varmı?
– Sayrışma Hacı Mir Həsən ağa Səyyah deyən kimi iki hissədən ibarətdir. İşıq hissəsindən və qaranlıq hissəsindən. Onlar çox sürətlə bir-birini əvəz edirlər. Əqilli olan sayrışmanın işıq hissəsinin ömrünü uzatmağın sirrini bilir. Və işıq topasında istədiyini tapır.
Azərbaycan dilinə də məncə, mifolinqvistika istiqamətindən doğru, düzgün bucaqdan və meyarlardan baxarsaq, o bizi hələ çox təəccübləndirəcək.
Kəmalə Həsənova, tələbə: Siz “Azərbaycanşünaslıq və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı” monoqrafiyanızla ana dastanımızı həm də siyasətşünasların tədqiqat obyektinə çevirirsiniz. Bu filoloqlarda qısqanclıq doğurmayacaq ki?
– Məncə, biz elmlərin və istiqamətlərin inteqrasiyası dövründə yaşayırıq. Doğurmamalıdır.
Səadət Bəşirova, doktorant: Kamal müəllim, Siz Dədə Qorqudu necə qəbul edirsiz, müəyyən bir tarixi dövrdə yaşamış şəxsiyyət, yoxsa ədəbi obraz?
– Gəlin məsələyə başqa prizmadan və müqayisəli şəkildə baxaq. Homer təkcə şair və ya şəxsiyyət deyil. Homer, böyük mədəniyyətşünas Viko demişkən, həm də prinsipdir. Ona görə də onun yaşı bilinmir. O, müxtəlif dövrləri birləşdirir.
Dədə Qorqud da bir dövrə aid deyil. Doğrudur, Dastanda yazılır ki, o, Rəsul Əleyhüssəlam zamanına yaxın anadan olmuşdur. Bu isə eramızın 7-ci əsrinə təsadüf edir. Amma Dastanın bəzi boylarında Dədə Qorqud mifoloji keçmişə aid hadisələrin iştirakçısı kimi çıxış edir. Məsələn, elə təkcə “Basat Təpəgözü öldürdüyü” boyu xatırlamaq olar. Mifoloji obraz olan Təpəgözlə Dədə Qorqudun münasibəti həmin boyun əsas xətlərindən biridir. Hətta əlamətdar olan odur ki, bu boyda Dədə Qorqud digərlərində olan kimi ancaq əvvəldə və axırda özünü göstərmir; o, süjetin içində bir səfir kimi, əlaqəçi kimi, sakral, mifoloji aləmlə, real aləm arasında əlaqə yaradan “demurq” kimi kifayət qədər dinamik bir obraza çevrilir.
Mifoloji tarixlə real tarixi yenə də Dədə Qorqud birləşdirir. Şəxsiyyət, əlbəttə, belə uzaq məsafələrdə “işləyə” bilməz, bunu ancaq prinsip edə bilər. Məhz buna görə Dədə Qorqud, əslində, Oğuz elinin bir prinsipidir.
İmran Əli Qurban, aktyor: Folkner müsahibələrinin birində deyir ki, yaxşı sənətkar yaradıcılıq prosesində tamam qəddar, mərhəmətsiz olmalıdır. Bu fikrə Sizin münasibətiniz necədir?
– Doğru deyir. Belə olmasaydı, bütün bədii mətnlər “happi end”lə bitərdi.
Alik Əlioğlu, şair: İqtisadi baxımdan təminatlı olmaq bir romançı üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir?
– Bir romançı üçün əhəmiyyətli olan beynindəki və qəlbindəki obrazları, ideyaları həyata gətirməkdir. Başqa şey deyil. Baxın, bir romançı üçün deyirəm. Amma bu romançı qədim dünya, yaxud orta əsrlərin sxolastı deyil, asketi deyil, onun özündən başqa ailəsi var, ona möhtac ətrafı var. Çexov müsəlman ideolojisinə etiraz edib deyir ki, insana üç arşın torpaq yox, bütün kainat lazımdır. İndi mən də belə deyərdim: Bir romançıya həm heç nə lazım deyil, həm də hər şey lazımdır.
Sevda İmanova, ədəbiyyatşünas: Yaratdığınız obrazların bir-biri ilə qohumluq münasibətləri hansı səviyyədədir?
– Hamısı bir ailənin müxtəlif dönəmlərdəki övladlarıdır. Bir dövrdə olsaydılar, eynən kinolardakı mafiya ailəsi kimi olardılar.
Loğman Rəşidzadə, yazıçı: Şeir, hekayə və roman… Sizin yaradıcılığınızda hər üçünün çox gözəl bağlılığını görürük. Bunların bir-birinə keçid meyarları nədir və müəllif üçün sərhədləri müəyyən etmək nə qədər rahatdır?
– Mən ədəbi başlanğıc dövründə uzun müddət şeir içində çabalayıb qalmışam. Heç vaxt təsəvvür edə bilməzdim ki, nə zamansa roman yazacam. O mənə əlçatmaz bir məkan kimi görünürdü. İndi isə romandan başqa bir şey yaza bilməyəcəyimi düşünürəm. Hekayə də yazsam, ona nöqtə də qoysam, sanki romandan dönmə kimi təsəvvür edirəm. Bu hekayələrdə roman nəfəsini hiss edirəm. Bəlkə də… Nə zamansa…
Janrlar elə-belə, ancaq ölçü, nizam meyarlarına əsasən müəyyənləşdirilməyib. Janrların hər birinin öz nəfəsi, ruhu var. Onlar qarışırsa, bu qatmaqarışıqlıq mətnin içinə də nüfuz edir. Sən hekayənin içində romana keçid əlamətləri hiss edirsənsə, nöqtəni qoymalısan. Hər hekayədən roman alınmaz. Amma eləsi var ki, o, romana dönə bilər. Hətta şeirdən romana gələn yol da var. Pyesdən keçir. Məsələn, “Unutmağa kimsə yox…” romanı bu adda şeirdən bu adda pyesə, ondan da romana döndü.
Bunun konkret meyarları olmur. Sən bir məqam gəlir və hiss edirsən ki, əhvəlatın təqdimatını əhatəli təsvirdən yığcama, yaxud əksinə, yığcamdan əhatəli təsvirə keçirsən. Felin zamanları oynamağa başlayır. Abzaslar böyüyür. Dialoqlar daha təfərrüatlı olur. Ümumiyyətlə, təfərrüat hər məqamda artır. Janrlar bu zaman bir-birinin içinə girə bilər. Belə də ehtiyatlı olmaq lazımdır. Ya dayanmaq, ya da özünü selin ağzına vermək lazımdır – hara aparar, aparar.
Şahanə Müşfiq, jurnalist: Müəllimlərinizin içində unuda bilmədikləriniz kimlərdir?
– Mənim gözəl müəllimlərim və gözəl tələbələrim olub və var. Mən həmişə öyrənməyə can atmışam. Müəllimlərim təkcə məktəbdə və universitetdə deyil, evdə də olub. Sinifdəki yoldaşlarım olub. Küçədəki tin başında duran, hind filmlərinə baxıb ağlayan və sonra döydüklərinin göz yaşlarına baxmayan xuliqanlar da olub.
Dayılarımın yazdığı mənim dönə-dönə oxuduğum kitablar olub. Dayılarımın çəkdiyi yorulmadan baxdığım filmlər olub. Amma iki müəllimimi xüsusi qeyd etmək istərdim. Onlar tək mənim deyil, yüzlərlə, minlərlə, hətta on minlərlə insanın sevimli müəllimi idi. Yeznələrimi deyirəm. Rəhmətlik Yəhya Məmmədovu və rəhmətlik Ağamusa Axundovu. Böyük Azərbaycan alimlərini, təmiz qəlbli, saf insanları, nəsillərinin əsl ağsaqqallarını. Bildiklərini səxavətlə bölüşən adamları. Mən onlarla tanış olanda yaşım çox az idi. Yəhya müəllimi on yaşından, Ağamusa müəllimi on dörd yaşından tanımışam. Onlar məni qardaşlığa qəbul etdilər. Mənim formalaşmağımda ən böyük xidmət onlarındır. Mənim həyatımda onların yeri əvəzsizdir. Onlar üçün bu gün çox darıxıram.
Ümid edirəm ki, mənim tələbələrim də məni dəyərləndirirlər. Təkcə auditoriyada dərs dediklərimi nəzərdə tutmuram. “Docendo discimus” bir latın ibarəsidir. Mənası “öyrədərək öyrənirəm” deməkdir. Əsl mənim tərzim, əsl mənim əxlaqımdır. Mən də həmişə bu yolda olmuşam – öyrədərək həm də öyrənmişəm.
Ülviyyə Heydərova, yazıçı: Kamal müəllim, yazmaq istədiyiniz, amma hələ də qələmə gəlməyən süjetiniz varmı?
– Belə bir süjeti həmişə yazmaq istəmişəm. Böyük şəhərlərin birində, tutalım ki, Moskvada bir gənc sevişdiyi bir qadına görüş təyin edir. Gənc şəhərin bir ucundan o biri ucuna getməlidir. Vaxt keçir, amma taksi tapmaq mümkün deyil. Maşınlar bir-bir onun yanından ötüb keçir. Nəhayət, bir şəxsi maşın gəlib onun yanında saxlayır və bu gənc gedəcəyi yeri söyləyir. Razılaşırlar və o, maşına minir. Yolda sürücü söhbət salıb ondan soruşur ki, yəqin gözəl bir qadınla görüşün var, belə həyəcanla tələsirsən… “Hə, elədi, o məni artıq gözləyir, mən isə gecikirəm, bu yaxşı deyil, bir az tez sürə bilərsən?”
Görüş yerinə yaxınlaşanda gənc görür ki, qadın artıq küçədə onu gözləyir. “O qadının yanında saxla” deyib sürücüyə yolun pulunu verir və maşın dayandıqda maşından enir. Qadına tərəf gedə-gedə hiss edir ki, arxasındakı maşın yerindən tərpənmir. Elə bil, kimsə ona pıçıldayır ki, “arxana dön bax…” Geriyə boylananda nə görsə yaxşıdır?! Görür ki, gəldiyi maşının sürücüsü də maşından enməkdədir. Enən kimi də qadının üstünə cumur. Sürücü bu qadının əri imiş.
Belə bir süjet.
Jalə İsmayıl, yazıçı: Ədəbiyyatla çox az tanışlığı olan, tarixi və ədəbi mətnlərdən uzaq bir şəxs üçün Sizin romanlarınız nə dərəcədə maraqlı və anlamlı ola bilər? Xüsusən Osmanlı-Səfəvi tarixini və Dədə Qorqud mətnlərini bilməyənlər üçün “Yarımçıq əlyazma” romanı?
– Mən bu sualı hamıdan əvvəl özümə vermişəm. “Dədə Qorqud” motivləri barədə biliyə malik olmayan oxucu “Yarımçıq əlyazma”nı necə qəbul edər və ya ümumiyyətlə, qəbul edərmi?!
Cavablar birmənalı olmayıb. Kimsə deyib etməz, yaxud dastan barədə məlumatsızlığı romanın tam adekvat bədii qavramını zədələyər. Kimsə də deyib ki, roman kifayət qədər dolumludur, əlavə informasiyaya ehtiyac yoxdur. Belə bir informasiya oxucunu çaşdırar və o dastanla müqayisələr dənizində itib batar.
Məsələn, zəmanəmizin dahisi, böyük yazar və alim Umberto Eko ilə onun evində qonaq olarkən mən ona da bu sualı verdim. Ekonun cavabı belə oldu: əlbəttə, dastan barədə biliyə malik olmamağımız romanı adekvat qiymətləndirməmizə mane olur.
Amerika naşirim isə (onun “Dədə Qorqud” dastanından təbii ki, xəbəri yox idi) mənə yazmışdı ki, romanı oxuyarkən Boğazca Fatmanın bəylərin başına gətirdiyi “oyun” ona o qədər ləzzətli gəlmişdi ki, qarnını tutub gülürmüş.
Görünür, bu sualın öz-özlüyündə birmənalı cavabı yoxdur.
Amma mənə xoş gələn o idi ki, romanı oxuyandan sonra bir çoxları gedib dastanı ya ilk dəfə, ya da neçənci dəfə yenidən oxuyurdular ki, baxıb görsünlər Kamal Abdulla dastanda nəyi dəyişib, nəyi qarışdırıb, bizim əbədi qəhrəmanlarımıza necə “bihörmətlik” edib ki, onu bəzi tənqidçilər və ya özlərini tənqidçi sayanlar hətta xalq düşməni adlandırırlar.
Həmidə Nizamiqızı, jurnalist: Ölümü və o dünyanı necə təsəvvür edək? Necə ölüm xofunu içimizdən ataq?
– Kamyunun “Özgə” povestində ölümə məhkum edilmişdən soruşurlar ki, sən o dünyanı necə təsəvvür edirsən? Cavab verir ki, elə təsəvvür edirəm ki, o dünyada olanda bu dünyanı xatırlaya bilim.
Belə olsaydı, həyat-ölüm qarşıdurması yox olardı, onlar ahəngdar şəkildə biri digərinə keçərdi. Bundan gözəl nə ola bilər ki?!
Həyatdan sonrakı həyat doğulmaqdan əvvəlki həyat kimi bir şeydir. Ana bətnində ürəyimiz döyünəndən üzü bəri ki biz bir şey xatırlamırıq. İki yaşına qədər dünyada ola-ola ki bir şey xatırlamırıq. O zaman ölümdən o tərəfdə də bir şey xatırlamamağımız bizi didərgin etməməlidir. Ölümü hər vəchlə yumşaltmağa çalışa-çalışa biz onun əhəmiyyətini şişirdirik. Ölümdü də biz onu hiss etməyəcəyik. Uyquya getdiyi anı kim tuta bilib?! Bu da əbədi uyqudu. Hətta, bəlkə, yuxuları da oldu…
Taleh Eminoğlu, yazıçı: Görəsən, on illər sonra indi yaşadığımız bu karantin, bu koronovirus dövrünü necə xatırlayacağıq? Məsələn, Sizə xoş olacaqmı bu günləri yada salmaq?
– Vaxt gələcək, bizim üçün deyəcəklər ki, onlar koronavirus dövründə yaşadılar. Maska bütün üzlərini tutduğu üçün bir-birimizi tanıyaq (!) deyə, nəhayət ki, bir-birinin gözlərinin içinə baxdılar. Nə gördülər?! Bir-birini daha yaxşı tanıya bildilərmi?! Bunu demək, hələ ki, çox çətindir. Amma pandemiyanın bizdən apardıqları ilə bərabər bizə verdiyi də oldu. Biz artıq maskalı bir-birimizi tanımaq üçün bir-birimizin gözünün içinə baxırıq. Buna alışırıq. Bu vərdişimizi unutmayaq.
Tahir Kazımlı, jurnalist: Lətifə ilə aranız necədir? Dost-doğma məclisində danışırsınızmı? Yadınızda qalan, tez-tez danışdığınız, hər dəfə xatırlayanda güldüyünüz lətifələr varmı? Və ümumiyyətlə, lətifə danışmağın “ustası” olan adamlar kimlərdir?
– Mən lətifə dialoqumu, adətən, Vaqiflə, bizim görkəmli rejissorumuz, mədəniyyətşünasımız Vaqif İbrahimoğlu ilə qururdum. Ordan-burdan, ondan-bundan eşitdiklərimizi bir-birimizə çatdırmağa tələsərdik. Bəzən bir birimizə zəng edib eşitdiyimiz yeni lətifəni danışıb xeyli gülüşüb sağollaşardıq. Amma elə bizim öz münasibətlərimiz də bəzən lətifəvari olurdu. Birini deyim. “Yarımçıq əlyazma”nı Vaqif rus dilinə tərcümə etmişdi. Özü də çox gözəl tərcümə etmişdi. Bütün mütəxəssislər Bakıda, Moskvada bu tərcüməyə yüksək qiymət verdilər. Moskvada çap olunan bu romanın tərcüməsinin başa çatması ilə bağlı məni rusiyalı yazıçı dostlarım çox tələsdirirdi. Mən də təbii Vaqifi tələsdirirdim. Nəhayət, Vaqif tərcüməni gətirdi. Biz bağda oturub mən rus variantını, Vaqif də Azərbaycan variantını oxuyub tutuşdurmağa başladıq. Çaldıran döyüşünün romandakı təsviri, təxminən, 2-3 səhifədir. Vaqif bu döyüşü bütünlüklə deyil, bir cümlə ilə “tərcümə” etmişdi. “Şlı ojestoçennıye boi… Mən “dəli” oldum və biz xeyli mübahisə etdik. Nəhayət, mən ona həmən parçanı sözbəsöz tərcümə etdirdim. Bunu sonralar lətifə kimi danışıb çox güldük.
Balaca Gövhər, nəvəsi: Baba, 70 yaşında necəsən?..
– Səni gördüm, sənin səsini eşitdim – yaxşıyam.