Güney Azərbaycanın tanınmış sənətçisi, məşhur “Aylan” rəqs qrupunun bədii rəhbəri Tohid Hacıbabayinin AzerTimes-a müsahibəsi:
– Azərbaycan rəqs sənəti barədə düşüncələrinizi bölüşərdiniz…
– Azərbaycan rəqsi dünyanın ən qədim folklor sənət növlərindən biridir. Qobustan qayaüstü rəsmlərində də biz bunun əyani sübutunu görürük. 7 min ilə yaxın tarixi olduğu güman edilir. İndinin özündə belə ritmik plastik hərəkətlər ifadə edən incəsənət növünə çevrilib. Milli rəqsimiz dərin mənası olan dünya rəqslərindəndir.
– Maraqlıdır, rəqs anlayışı necə meydana gəlib?
– Lap qədimdə rəqs etmək zərurətdən meydana çıxmışdı. Ulu babalarımız bədənlərindəki enerjini xaric etmək üçün oynayırdılar. Soyuğa davam gətirmək üçün, yaxud da əkin-biçin mövsümündə insanlar bir yerdə rəsq ritualları həyata keçiriblər. İndi isə incəsənətin bir növünə çevrilib. Getdikcə dəyişib, inkişaf edib. İndi xanım və bəy rəqsləri var. Bu cür rəqsə bəzi ölkələrin mədəniyyətində rast gəlinsə də, bizim rəqslərdəki kimi deyil. Azərbaycan rəqslərində kişi obrazı igid, xanımlar isə işvəli və nazlı təqdim olunur.
– Milli rəqslərimizdə hər hərəkətin öz mənası olduğu deyilir…
– Bəli. Rəqslərimizin dərin və folklor mənası var. Kişi rəqslərində qartal duruşuna bənzəyən hərəkətlər xarakterikdir. Yəni, əli açıb, biləkdən sındırıb, barmaqlar bir-birinə yapışıq şəkildə tutmaq və başı sinədən yuxarı qaldırmaqla rəqs hərəkətləri icra olunur. Beləliklə, məğrur qartal, yaxud cəngavər obrazı yaranır. Xanımların rəqsi isə quş hərəkətlərini xatırladır. Yəni, nazlı-işvəli obraz xarakterikdir. Bizim rəqsimizdə olan potensial dünya rəqslərində yoxdur. Azərbaycanlı olduğum üçün demirəm, bunu peşəkar kimi qeyd edirəm.
Bizdə “Beşdaş” rəqsi, yaxud “Aradan” rəqsi var. Qədim milli oyunlarımızı rəqs şəklində qurmuşuq. Yallı rəqslərini vurğulamaq istərdim. Bizim “Tovlama” rəqs nömrəmiz var. Bu rəqsi Urmuda Qarapapaqların “Tovlama yallı”sından götürmüş, səhnədə dəfələrlə ifa etmişik. Həmçinin, “Azda”, “Şaylan”, “Köçəri”, “Qaytağı”, “Şənlik”, ”Atışma”, “Baylan” kimi rəqs nümunələrimiz var.
– “Aylan” qrupu haqqında məlumat verərdiniz…
– Mən Təbrizdənəm, kiçik yaşlarımdan rəqslə məşğulam. Özüm ixtisasca mühəndisəm. Tehran Universitetində və Əmir Kəbir Universitetində ali təhsil alımışam. Lakin peşəkar rəqslə məşğul olmağı seçmişəm. Elə oldu ki, 2007-ci ildə Tehrana gəldim və rəqs qrupunun da əsası o zamandan qoyuldu. Fəaliyyətimiz hazırda davam edir. Əsas şöbəmiz Tehrandadır. İrandan xaricdə Amerika, Kanada, Almaniya və İngiltərədə şöbələr yaratmışıq. Bakıda da fəaliyyət göstərmək niyyətimiz var.
– Nə üçün “Aylan”?
– Dilimizdə “aylan” sözünün bir neçə məna çaları var. Aylan, əslində, “fırlanan Ay” deməkdir. Bu adı mən ustadım, böyük dilçi alim Nasir Mənzurinin istəyi ilə seçmişəm. Dərin folklor mənasına görə… Ayın folklor sənətimizdə qədim kökləri və rəmzi mənası var. Ay kultu bizim mədəni irsimizdə hər zaman müqəddəs sayılıb. Hətta “Azərbaycan” sözündə “ay” var. “Az” kəlməsi “Xoş tale” anlamı daşıyır. Alatoranlıqda və sübh zamanı az hallarda ay, ulduz və günəş göydə görüşür. Bu məqam həmən “Azərbaycan” kəliməsində olan “az” sözüdür və bu xoş taleni göstərir. Bundan başqa fəzada fırlanan səma cisimlərini qeyd etmək istərdim. Burada da bir aylanmaq vardır. Yuxarıdan aşağı baxsaq, Ayın halətini görmək olur. Obrazlı desək, paltarı açılır və Ay Yerin üzərində görsənir. Bu vəziyyətə “aylanır” da deyirik. Elə bil ki, Yer üzərində Ay bir simvoldur və yuxarıdakı müqəddəsliyi Yer üzərinə gətirib. Bu cür də anlamaq olar. Yaxud da qədim pəhləvanlar güləşən zaman bir-birinin dövrəsində fırlanırdılar. Bu hala da “aylanmaq” deyilirdi. Əmr şəklində də istifadə etdiyimiz “aylan” sözü var, yəni bir az Aya bax və aydın ol.
– Qrupunuz adlı-sanlı festivallara da qatılıb, hər zaman da uğur qazanıb…
– Rəqs qrupları içində “Aylan” qrupu ən çox danışılan qruplardan biridir. Xarici ölkələrdə keçirilən tədbirlərdə, beynəlxalq müsabiqələrdə hər zaman nailiyyətlər qazanıb. Parisdə, Praqada, Vyanada, Rusiyada, Kazan, Sankt-Peterburqda, Bolqarıstan və İtaliyada keçirilən festivallarda birincilik qazanmışıq. İspaniyada ikinci yer, Batumidə isə 3–cü yer əldə etmişik. Bundan başqa Dubayda və Qazaxıstan EXPO-da performansımızı qeyd etmək istərdim.
– Hazırda necə fəaliyyət göstərirsiniz? Rəqs öyrənmək istəyənlər hansı yaşdan etibarən sizə müraciət edirlər?
– Bizim Tehranda bir çox şöbəmiz var. Oğlanlar, qızlar və uşaqlar müxtəlif ayrı qruplarda dərs keçirlər. Xanımlar üçün xanım müəllimlər, kişilər üçün isə kişi müəllimlərimiz onlara rəqs sənətinin sirlərini öyrədir. Uşaqları 5-6 yaşdan qəbul edirik. Rəqs uşaqlar üçün lazımlı bir fəaliyyət növüdür. Hərəkətdə olurlar, mənəvi qida tapırlar, sosial mühitə uyğunlaşırlar, milli-mənəvi dəyərlərimizi yaşadırlar. Yəni rəqsin uşaqlar üçün faydası böyükdür.
– Qızlardan ibarət rəqs qrupları da varmı?
– Bəli var. Lakin İrandakı şərait səbəbindən kliplərini paylaşa bilməmişik. Yutub kanalımıza da yerləşdirmədik. Ay yarım bundan öncə qızlardan ibarət konsertimiz oldu. 6 yaşdan 50 yaşa 60 nəfərlik rəqqasə səhnədə performans nümayiş etdirdi.
– Klip çəkdirdiyiniz yerlər də maraq doğurur…
– Kliplərimiz də çox önəmlidir və rəqsin məzmununa uyğun olan yerlərdə çəkirik. Xoreoqrafların verdiyi quruluşdan asılı olaraq, bəzi görüntülər dağda və təbiətdə çəkilir. Bu kliplər “Aylan”ın özəl işlərindəndir. Zirvələrdə çəkdirdiyimiz rəqs nömrələrini xüsusilə vurğulamaq istərdim. Savalan, Daməvənd zirvəsində çəkilişlərimiz olub. Savalana 42 nəfərdən ibarət bir heyətlə getmişdik. 22 nəfərlə iki il bundan öncə Daməvənddə olmuşduq. Çalışmışıq ki, hər yerdə bir yadigar qoyaq. Başqa rəqs qruplarında belə təbiət rəqsləri yoxdur. Bakıda olan rəqs qruplarında da bu özəllikləri görməmişəm. Yəni təbiət rəqsləri “Aylan”ın özəlliklərindən biridir.
– Dağda rəqs etmək çətin deyil?
– Dağ hərəkətlilik baxımından rəqs üçün önəmlidir. Ayaqların gücləndirməsini bir növ məşq elətdirir. Formada saxlayır. Yüksəklikdə oksigen az olur. Belə bir şəraitdə orada nəinki rəqs etmək, hətta nəfəs almaq bir az çətindir. Lakin buna baxmayaraq, biz rəqsi sevirik və dağlarda, təbiətdə olmağı üstün tuturuq.
– Azərbaycanın qədim xalq rəqslərinə yeni quruluş verdiyiniz deyilir…
– Biz sənətkarlar folklorumuzu saxlamaq şərti ilə yeni, müasir tələblərə uyğun işlər də görməliyik. Sənətimizi bu modern dünyaya gətirməliyik. Hər iş “kopya” ola bilməz. Sənətkar öz quruluşu ilə bu sənətə yeni bir nəfəs gətirməlidir.
– Quzey Azərbaycan sənətçiləri ilə əlaqəniz varmı?
– Bakıdan Xanlar, Elnur, Əfqan və Rüfət müəllimlə uzun illərdir dostluq və peşəkar münasibətimiz var. Onlar da çox gözəl işləyirlər. Başqa Azərbaycan sənətçilərinin işlərini də izləyirəm və zövq alıram. Münasibətlərimiz yaxşıdır. Biz onların, onlar da bizim işlərimizi izləyirlər. Hər iki tərəf eyni folklorun daşıyıcısıdır. Odur ki, birgə çalışmalarımız var. Münasibətlərimiz yaxşıdır və getdikcə daha da inkişaf edir.
– Azərbaycanda çıxışlarınız olubmu?
– Yeddi il bundan öncə Bakıda olmuşuq. Yenə də gəlməyi düşünürük.
– Gənclərin rəqsə həvəsi necədir?
– Tehranda, Təbrizdə, Zəncanda, Ərdəbildə, Urmuda çox yaxşıdır. Hətta Tehranda “Aylan” qrupunda çalışan çox yaxşı sənətçilərimiz var. Qrupumuzda çalışan müəllimlərin bəziləri türk deyil. Amma bu sənəti sevirlər, işləyirlər. Qrupumuzda müəllimlik edirlər, öz tələbələri var. Çıxışlarımızda iştirak edirlər. Bizim rəqsimizi sevirlər. Nəinki İranda, dünyada sevirlər.
– El sənətində, toylarda rəqslərimizə olan münasibətdən razısınızmı?
– Azərbaycan rəqsi bir az çox müasirləşib. Texniki olub. Əslində milli rəqslərimiz çox çətindir. Bu rəqsi gözəl ifa etmək üçün gərək idmançı olasan. O sadəlikdə deyil ki, toylarda da peşəkar şəkildə hamı oynaya bilsin. Asan deyil. Hamılıqla yüksək səviyyədə ifa olunması çətin məsələdir. Bir rəqqas üzərində çox işləməlidir. Həm texniki hərəkətləri öyrənməlidir, həm bədən plastikasının üzərində daim çalışmalıdır.