Görkəmli tarixçi, antik dövr tədqiqatcısı akademik N.Y.Marr VI əsr erməni müəllifi Zelob Qlaka əsaslanıb qeyd edir ki, ermənilərin kökü Hindistandan bu vadiyə gəlib cıxan qaraçıların bir qolu olub.
Tarixi həqiqətləri əsas götürən bir çox erməni alimi də qaraçılarla qohumluqlarını etiraf edirlər. Hər iki dildəki oxşar sözlərin coxluğu, ləhcələrdə ust-ustə duşmələr, hər iki etnikin özlərini “aroma” adlandırması, kustar sənətə olan meyil, istənilən mühitə az vaxt ərzində uyğunlaşma, antropoloji göstəricilərindəki oxşarlıq bu fikrin doğruluğunu sübuta yetirən coxsaylı faktorların azsaylı sırasıdır.
1897-ci ildə rusca çap olunan “Murc” qəzetində “Ermənilər qaraçılardandır” məqaləsində bildirilmişdir ki, ermənilərin bir hissəsi qaraçılardan törəmədir. Erməni xalq şairi Tanasoqlu, şair-monax Ələmdaryan, Sankt-Peterburq Universitetinin professoru Kerope Patkanyan qaraçılardan törəmə ermənilərdir.
Bir neçə müəllifin (aralarında ermənilər çoxluq təşkil edir) əsərlərinin adını qeyd edirəm: onlar özləri ermənilərin qaraçılardan olmasını təsdiq edirlər:
• K.P.Patkanov: “Qaraçılar. Zaqafqaziya qaraçılarının dialektləri haqqında bir neçə söz: Boşa və Karaçi”. 1887.
• N.Adonts: “Ermənilərin mənşəyi haqqında”. 1911.
• V.P.Papaz: “Erməni Boşa” 1901
• N.Y.Marr: “Qafqaz əhalisinin tayfa tərkibi”. 1920
• N. Demeter, N.Bessonova, V.Kutenkova: “Qaraçıların tarixi. Yeni baxış”, 2000.
Bu barədə daha çox tədqiqat etnoqraf Vantsiana aiddir. O yazır:
“Çoxsaylı Qafqaz xalqları arasında yepiskop Karapetin rəhbərliyi altında 1828-ci ildə Ərzurum vilayətindən rusların yenicə fəth etdiyi bölgələrə – Axalkalak, Axaltsix, Aleksandropol ərazilərinə köçən “Boşa” kimi tanınan erməni qaraçıları da var. İrəvanda, Yelisavetpolda olduğu kimi, Boçesdə də yaşayırdı, baxmayaraq ki, orada onların sayı az idi; lakin sonradan onlar ilkin həyat tərzini tərk edərək yerli ermənilərlə birləşdilər. Boşilər dil və din baxımından demək olar ki, ermənilərdir, ona görə də çoxları onları “hay-boşa” (erməni qaraçıları) adlandırır, lakin xarakter və adət-ənənələrinə görə çox unikal, tipik, tamamilə müstəqil xalqı təmsil edirlər”. (Bax: G.Vantsian, “Erməni qaraçıları”. 1901).
“Boşa” etnonimi türkcə “boş” – “məhrum”, “boş”, “kasıb” sözündəndir, erməni dilindən “avara” kimi tərcümə olunur.
Rumıniya, Bolqarıstan, İspaniya, Almaniya və digər neçə-neçə ölkədə qaraçıların kifayət qədər sayı var. Lakin bu günə qədər heç eşitmisiniz, rumın qaraçısı, bolqar qaraçısı, ispan qaraçısı, alman qaraçısı, eləcə də digərləri olsun? Necə olur ki, ancaq erməni qaraçısı olur? Məntiqli sualdır, elə deyilmi?
Dünya şöhrətli Ernest Heminqueyin əsərlərində də erməni qaraçılarından söhbət açılır, gözbağlayıcılıq, sehrbazlıqla məşğul olan qoca erməni surəti ilə onun əsərlərini oxuyan minlərlə insan tanış olub.
Ermənilər özlərinin “boşa” olduqlarını danmırlar. Hətta bu günün özündə belə Ermənistandakı vanetsilər, aparantsılar, kyavartsılar və digərləri qaraçı adlanır, ancaq boşalar ermənilər kimi qeyd edilir.
Avropa və Amerikada qaraçılar özlərini “rom”, Suriya və Fələstində “dom”, Ermənistanda isə “lom” adlandırırlar: “r”, “d” və “l” hərflərinin dəyişikliyə uğradığı bildirilir. Ermənilər arasında gizli “lomavren” dili mövcuddur. Bu dil erməni dilinin qrammatikasına uyğundur.
1984-cü ildə Moskvada çapdan çıxmış “Dünya xalqlarının məskunlaşması” kitabında da erməni, qaraçı, sinq və pəncəb dillərinin yaxın olduğu konkret əksini tapıb. Akademik N.Marr erməni tarixi mənbələrinə istinad edərək yazır ki, ermənilər Hindistandan Bizansın şərqinə (indiki Suriya-Livan ərazisinə) qaçıb gəlmiş qaraçı tayfalarından törəyiblər.
Dili, mədəniyyəti, adət-ənənələri, hətta fəaliyyəti və həyat tərzi çox oxşardır – ermənini oturaq qaraçıdan ayırmaq çox çətindir.
Eyni zamanda, müasir ermənilərin qədim Ermənistana heç bir aidiyyəti olmadığı da şübhəsizdir, hətta o zaman danışılan və erməni yazısının nəzərdə tutulduğu dil də hurri və ya Urartu dili idi, müasir erməni dili kimi Hind-İran dili deyildi. Amma indi erməni “alimləri” (rus, türk və digər erməni əsilli alimlər) qafqazlıların necə hindlilərə çevrilməsi, qədim ermənilərin bütün Avropada məskunlaşması ilə bağlı gülməli nəzəriyyələr irəli sürürlər.
Lakin adlarını çəkdiyim müəlliflər konkret yazırlar. Ermənilərin Qafqaza köçməsinin 400 il yaşı ola-olmaya. Ona görə də bu qaraçı tayfasının türklərin hərbi titulu olan Ərmən statusunu özlərinə millət adı götürməsi də burdan aydın olur…