Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi saytların monitorinqini keçirib, “Saytlarımız monitorinq aynasında” adlı kitab dərc edib; həftənin əvvəlində təqdimat-görüş də təşkil etdi.
Monitorinq də, kitab dərci də alqışlanasıdır – xüsusən bu cür nəfis, ciddi vəsait hesabına başa gəldiyinə heç bir şübhə olmayan nəşr kitabxana üçün əsl bəzəkdir. Ancaq bu “bəzəy”in içindəkilər məlum deyimə tam assosiasiya yaratdığından, üzərindən keçmək, bunun tarixləşməsinə laqeyd yanaşmaq dilə və peşəyə hörmətsizlikdir – baxmayaraq ki, bu kitabın baş redaktoru kimi qeyd edilən Sevinc Əliyevanın dəyərli alim olduğuna qəti şübhəmiz yoxdur.
Təqdimatdan yayılan informasiyalarda da hörmətli dilçi alimlərin prosesləri hiss etmədiyi, duymadığı və nə baş verdiyini anlamadığı təəssüratı yarandığından, istəməsək də, bu monitorinqin fundamental bir iş kimi qeydə alındırılması cəhdinə qarşı çıxmaq öhdəliyimizə çevrildi – əks halda dilə xəyanət etmiş olardıq.
Onlarla media resursu monitorinqə cəlb edilib, bəlkə də aylarla iş aparılıb: bəs, nəticə nədir? Media bu külli miqdarda maliyyə, zəhmət hesabına başa gələn işin nəticəsindən nə öyrəndi?
Monitorinq aparanlar saytlarda yalnız korrektəyə diqqət ediblər – sağ olsunlar, gözdən qaçan orfoqrafik səhvləri göstərməklə dilə xidmət etdiklərini düşünüblər. Bu, əlbəttə ki, mediamızın bəlalarından biridir və nə qədər qarşısını almağa çalışsaq da, tamam aradan qaldırmaq mümkün deyil; alibimiz olmasa da, təəssüf ki, bütün dünya mediasında belədir: kompüter diqqəti yayındırır, bunu artıq elm də sübut edib.
Monitorinq zamanı orfoqrafik və ya üslub səhvləri “kateqoriyasına” hətta reklam mətnlərinin də daxil edilməsindən isə belə anlaşılır ki, saytları izləyib, mikroskopla səhv axtaranların mediadan və onun tələblərindən xəbəri yoxdur və yaxud medianın iş prosesi və qarşılaşdığı, toqquşduğu problemlər haqda təsəvvürləri orta məktəbin 3-cü sinfi səviyyəsindədir.
Əgər monitorinq ağına-bozuna baxmadan, yalnız bu istiqamətdə olsa, onda dilçi alimlərin güzəştsiz yanaşmasını qəbul etmək mümkün idi. Ancaq, məsələn, AzerTimes-da “Ayfon-14”ə irad bildirib, bunun “iPhone 14”, yaxud “tvitter” sözünü Tvitter deyil də, “tviter” kimi yazmağımızın gərəkdiyini bildirənlərin hansı dil fəlsəfəsi ilə monitorinq apardığını təsəvvür etmək çox çətindir.
Əvvəla, hər gün müxtəlif dillərdən onlarla söz, ifadə ilə qarşılaşdığımız və bunu dil normalarına uyğunlaşdırmaq üçün çalışdığımız bir zamanda “tvitter” sözündəki bir “t”nin altına yığışıb, gün şüası kimi üstlərinə yağan əcnəbi sözlərdən daldalanmaq qədər məsuliyyətsizlik ola bilməz.
Dilçi alimlərin sosial şəbəkə adlarının kiçik hərflə və dırnaqda yazılması haqda qərarını hələ bir müddət öncə Azərbaycan dil normalarına uyğun olduğu üçün – həddən artıq gec reaksiya verilməsinə rəğmən – dəstəkləmişdik. Ancaq monitorinq keçirənlər anlamaq belə istəməyiblər ki, niyə böyük hərflə yazmışıq. İzah edim: dırnaqdan çıxarmaq və yükləməni azaltmaq üçün. Yəqin ki, medianı monitorinqə cəlb edən dilçi alimlər yalnız normaları əsas götürüblər, ancaq bu normaların tətbiqindən, dil fəlsəfəsindən çıxış etmək ağıllarından belə keçməyib və növbəti yanlışa yol veriblər: ya normaları doğru tətbiq edin, dırnaqda yazın, ya da bizim böyük hərflə, dırnaqsız yazmağımızın məntiqini anlayın.
Yaxud: “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC yazarkən, niyə dırnaq işarəsini atmağımızı anlaya bilmirlər.
Digər tərəfdən, bir “t”nin qanadları altına sığınanlar ümumiyyətlə “tvitter” sözünün artıq 5 aydır arxivə köçməsindən əlyəqin xəbərsizdilər. Əslində, X-in yazılma qaydasını elan etməyə gecikdikləri halda artıq aktiv işləkliyini itirən bir sözdə ilişib qalmalarının özü dilçi-monitorinqçilərin prosesə necə “çevik” reaksiya vermələrinin aydın göstəricisidir.
Yeri gəlmişkən, sosial şəbəkənin yeni adı ilə bağlı hansısa təklif, irad varmı? Necə yazılmalıdır? “X”, ya “İks”? Yoxsa bunun da arxivə verilməsini gözləyirsiniz?
Və yaxud: hörmətli dilçi alimlər “sərhədlərin bəlirlənməsi”nə irad bildirir, “sərhədlərin delimitasiyası” yazılmalı olduğunu deyir; “sülh qurmaq” ifadəsini də yanlış kimi qeydə alıb, “sülh yaratmağ”ı tövsiyə edirlər.
Təbii olaraq sual doğur: siz, bizi monitorinqə cəlb edənlər, “delimitasiya” sözünün mənasını bilirsinizmi? Sizin dildən, terminlərdən anlayışınız varmı? Siz hansı əsas, məntiq, qaydalarla “delimitasiya” sözünün yerinə və məqamına uyğun “bəlirlənməsi” kimi alternativ təklifimizi rədd etməyə cəsarət edirsiniz?
“Sülh qurmaq” ifadəsini nöqsan kimi göstərməyin adını isə tapmağa çalışırıq…
Bir media qurumuna “əsr” sözünü “yüzil” kimi yazdığına görə irad bildirmək üçün hansı dilin daşıyıcısı və hansı dil təfəkkürünə malik olmalısan? Və yaxud “min sifətə dolan”ı “min cildə girən”, “Azərbaycan əsilli” ifadəsini “əslən Azərbaycandan olan”, “FHN-çilər” sözünü “FHN-in əməkdaşları” kimi yazmağın lazım olduğu haqda hökm verib, bunu mediaya irad göstərən dilçilərləmi biz bu boyda böyük xarici dil təzyiqinin qarşısında dururuq?
Guya biz bilmirik ki, şühudi keçmiş zaman cəm şəkilçisindən sonra işlənə bilməz – o ayrı məsələ ki, bu doqmanı kimin və niyə yaratdığı bəlli deyil! Ancaq cəm şəkilçisindən sonra işlənən şühudi keçmiş zaman şəkilçisinin şüurlarda yaratdığı assosiasiya, faktın təqdimatı və yaxud ifadə yerindən asılı olaraq, bir az da istehza mahiyyəti daşımasını və yaxud oxucuya şüuraltı bu informasiyaları ötürdüyünü anlamaq üçün dili hiss etmək, bu dillə yaşamaq, təpədən dırnağa dilə, bu “canlı orqanizm”in hüceyrəsinə çevrilmək lazımdır, qaçqın kimi müvəqqəti olaraq “dilin çadır şəhərciyinə” sığınmaq yox!
Bu qədər rüsvayçı iradlar olmasa, biz niyə “lazımi” sözünü “lazımı”, “hotel” sözünü “otel” kimi yazdığımızın səbəblərini izah edərdik, yəni daha elmi-praktik polemikaya girərdik – halbuki peşəkar dilçi alimə bunun səbəblərini başa salmaq da lazım deyil. Azərbaycan ədəbi dilinin müasirlik prinsipi üzərində formalaşması o demək deyil ki, sən, məsələn, 90-cı illərdə dilə qəbul edilən sözlərin hamısını 20 ildən sonra təkrar qarşına qoyub, hamısına əl gəzdirə və 20, 30, 40… il əvvəl yazılmış, kitablara salınmış, ümumişlək statusu almış, vətəndaşlıq qazanmış sözləri dəyişib, fərqli bir dil yaradasan? “Otel” bu dilə oturub (buna da irad bildirin, “dilə oturub” olmaz, “kətildə oturmaq” olar), qəbul edilib, hətta bu adla əsərlər yazılıb, film çəkilib (məsələn, “Otel otağı”); indi “t”nin altından qəfil asqıraraq qalxıb da, “otel”in “hotel” yazılmalı olduğunu NK-ya təsdiqlədib, sonra bunun savaşına çıxmağı dilin keşiyində durmaqmı hesab edirsiniz?
Demirəm tarixilik prinsipi əsas götürülsün – bu prinsipi əsas tutan dillər var, məsələn, ingilislər hesab edir ki, 16-cı yüzildə (bağışlayın, “əsr” yazmalıydım) yazılan əsəri müasir ingilis şagird orijinalda rahat oxumağı bacarmalıdır. Bizdə müasirlik prinsipidir – ancaq bu o deməkdir ki, 30, 40 il əvvəlki sözlərin hamısına əl gəzdirəsən?
Əlbəttə ki, bəzi zəruri sözlər var, dilçilər doğru edib, o sözlərin yazılış qaydasını dəyişib və bunun ən bariz nümunəsi “odeyal/odeal”dır: indi lüğətimizdə bu söz “adyal”laşıb. Çünki dil bu sözü məhz “adyal” kimi qəbul etib. Yaxşı, “otel”də nə baş vermişdi? Dil qəbul etməmişdi?
İllah ki bütün sözlərin orijinaldan alınmasının tərəfdarısınızsa, onda Münhendən Vyana, Kişinyova qədər şəhər, Əlcəzirədən Fil dişi sahilinə qədər dövlət, Şekspirdən Höteyə qədər şəxs adlarına da “əl gəzdirin” və müasir oxucunun 30, 40, 50 il əvvəlki əsərləri oxuyub anlamasına imkan verməyin!
Bu nə dil fəlsəfəsidir; bu, dilə necə yanaşmadır? Bunu sizlərə kim öyrədib?
Bu nəfis, xeyli vəsait hesabına və zəhmət bahasına başa gələn kitabdan, aylarla apardığınız monitorinqdən biz nə əldə etdik – dil normalarına həqarətdən başqa?
Akademik Marrı dilçi alimlərin sevə-sevə oxuduğuna şübhə etmirəm, ancaq deyəsən, bu böyük dilçini monitorinqçilər əzbərləməklə məşğul olublar, öyrənməklə yox! Dilə söz və ifadələrin “batırılmasını” necə əngəlləyə bilərsiniz? Media bu sözləri “tikan kimi batırır”, dil qəbul edirsə, yaşayır, qəbul etmirsə, özündən uzaqlaşdırır. Siz bunu bizə necə qadağan etməyə çalışa bilərsiniz?
Siz bilirsinizmi hər gün media dilə nə qədər yeni söz daxil edir və bunun neçəsini dil özününküləşdirir? Bunun statistikası, bu istiqamətdə aparılan araşdırmalarla tanışsınızmı? İnanmırıq! Yazarların (indi irad bildirəcəklər ki, “yazıçı” yazardın gərək), jurnalistlərin dilin zənginləşməsində və təəssüf ki, həm də korlanmasındakı rolunu qiymətləndirib, ikinci istiqamətin qarşısında sipər olmaq gərəkdir, birinciyə mane olmaq yox!
Britaniyada orta məktəb dərslikləri 70 mindən çox söz üzərində qurulur, məqsədli şəkildə, hədəf də odur ki, məktəbi bitirən ingilis şagird 70 mindən artıq sözlə tanış olmaq imkanı əldə etsin – o ayrı məsələdir ki, bu sözlərin təxminən 10-15 faizi onun leksikonunda işləklik qazanır; Türkiyədə bu, 10-12 min sözdür. Bəs, Azərbaycan dərslikləri neçə min sözdən ibarətdir? Bu barədə hər hansı araşdırma, statistika aparılıb, bu düşünülmüş dil təbliğatı istiqamətində iş görülübmü?
Buna da inanmırıq – əks halda dilə daxil etdiyimiz və dilin artıq çoxdan qəbul etdiyi sözlərə dilçi alimlər monitorinqlərində bu qədər letal münasibət göstərməyi ağıllarından keçirməzdilər. Bunun nəticəsidir ki, lüğətdə 110 min sözü 80 minə endirməklə fəxr edir dilçilərimiz və bunu “işləkliklə” əlaqələndirir. Türkiyədə lüğət fondunun 1 milyonu keçməsi haqda, heç olmasa, statistikadan məlumatınız varmı? Bu işlək sözləri – əgər lüğətdə yoxdursa – dilə daxil etmək əvəzinə, buna qarşı “mübarizə”ni necə öz elminizə yaraşdıra bilərsiniz?
Media hər gün ən azı 5-6 dildən onlarla, yüzlərlə sözlə qarşılaşır: bu dilə əlavə səslər, hərflər daxil olur; bu dilə “beynəlxalq termin” gəlmir, beynəlxalq dominant dilin tam qəlibləri soxulur.
Azərbaycan dilinə inanılmaz təzyiqlər var! Şəxs, brend, təşkilat adlarından tutmuş, yeni texnologiyalara qədər; hətta artıq film adlarının ingiliscə yazılması “dəbə” minib. Hanı irad və təklifləriniz?
Dil – bir millətin geniş mənada sərhədidir və bu sərhəddə dilçi alimlər əsgər kimi, sərhədçi kimi keşik çəkməlidirlər ki, dil bütövlüyümüz, dil ərazimiz işğal olunmasın. Ancaq Azərbaycan dilinin ərazisi əhəmiyyətli dərəcədə işğal olunub və olunmaqda davam edir; bu işğal torpağın düşmən tərəfindən işğalından daha təhlükəlidir: torpaq işğalını durdurmaq üçün güc lazımdır, dil işğalına qarşı isə intellekt, fəhm, intuisiya, dil bilgisi ilə bərabər, gecə-gündüz yatmamaq, prosesi izləmək, hər “millimetr” işğala dərhal reaksiya vermək!
Dilin sərhədində yaxşı mənada yatmalı olan dilçilər Nazirlər Kabinetinin himayəsində yatanda və hərdən “öskürüb də ayılaraq” başını “t”nin çətirindən çıxaranda gözünü əlbəttə ki, gün qamaşdıracaq və “yüzil”i bizə irad tutmağa cəsarət edəcəklər. Çünki “yüzil”in bu dilə nə vaxt gəldiyinin və yüzilliyimizin nə vaxt başladığının fərqində deyillər – letargiyadadırlar…
P.S. Sevinc Əliyevaya güvənirəm, inanmaq istəyirəm ki, növbəti monitorinqlərə peşəkarları cəlb edəcək və mətni də birbaşa özü redaktə edəcək, bizim savadlanmağımıza, dili qorumaq istəyimizə yardım edəcək.